Kako su rani hrišćani slavili Božić? Mnogi naši crkveni i narodni običaji poreklo vuku iz Italije i Grčke

Uskrs je oduvek bio najvažniji događaj hrišćanskog kalendara, pa mu je tako i rana crkva pridavala veći značaj od praznika Roždestva, koje nije bilo među glavnim praznicima — mnogo važnije je isprva bilo Bogojavljenje; ali se ipak slavilo već tokom II veka, mada nije postojao precizno određen datum.

Božić postaje značajan tokom III stoleća a naročito od IV veka kada 25. decembar postaje univerzalan za sve, što je i danas, mada ne koriste svi isti kalendar pa im ne pada svima u isti dan; datum je vezan za asocijaciju Hrista sa Suncem (što su činili hrišćani od najranijih dana, mada ne bukvalno već u prenesenom značenju) kroz zimsku kratkodnevicu, nakon koje dani postaju duži.

Preporučujemo

Retroaktivno se 25. decembar dokazuje kao „ispravan datum“ jer dolazi devet meseci nakon Blagovesti, koje padaju 25. marta, ali komputacija je zapravo obrnuta: praznik Blagovesti je počeo da se slavi tek u VI, ili najranije u V veku, dakle nakon što je 25. 12. uspostavljen kao datum Roždestva.

„Hronograf 354. godine“ najstariji je dokument koji spominje 25. decembar u kontekstu Roždestva, i najstariji dokument koji spominje taj datum kao datum rođenja Nepobedivog Sunca, Sol Invictusa.

„Krštenje Hristovo“, Đoto, 1303. Foto: Wikimedia/Giotto/Giotto di Bondone

To se uklapa s uobičajenom pretpostavkom da je papa Julije I (v. 337—352) ustanovio 25. decembar kao datum Roždestva, a da je datum brzo postao zacementiran jasno je iz tekstova crkvenih otaca poput Jovana Zlatoustog, Avgustina Hiponskog i Jeronima — na Istok je veruje se stigao 376, a zna se da je Zlatousti urgirao kod Antiohijske crkve da „overi“ 25. decembar.

Potreba da se u IV veku utvrdi tačan datum važeći za sve posledica je uspona hrišćanstva koje je postajalo sve dominantnije i bilo na putu ka Solunskom ediktu, kojim će postati „državna religija“; a možda su u pravu i oni koji kažu da izbor datuma ima sinkretističke motive, odnosno da se išlo na to da se vera što više približi nevernicima, kako bi je prigrlili.

Pored toga, u Italiji i Grčkoj, primarnim kolevkama hrišćanske crkve, proslava Božića već tada je upijala lokalne običaje, pa ni to ne bi trebalo smetnuti s uma; što se tiče Italije, na proslavu Božića snažno su uticale rimska kultura i tradicija, a benigni paganski običaji ne-suprotni suštini hrišćanstva, mogli su biti pokršteni, adaptirani i uključeni u crkvu.

Ponoćna božićna liturgija nastala je gdegod na Istoku a u Italiju je stigla za vreme pape Siksta III (v. 432—440), koji ju je prvi put služio u bazilici Svete Marije Velike, nakon čega se raširila svuda. Ali je u Italiji nastala tradicija postavljanja božićnih jaslica: njen najraniji prikaz iz oko 380. nalazi se u katakombi Svetog Valentina u Rimu — mada je tek kasnije poprimila složenije forme.

Napuljski prezepio, tj. Božićne jaslice, lepa je kulturna odlika i tradicija najvećeg grada italijanskog juga, koja se u poslednjih nekoliko vekova razvila se kao jedinstvena umetnička forma. Foto: Wikimedia/Daderot

Na grčkom Istoku, Bogojavljenje je čini se ostalo važniji praznik i nakon IV veka (mada je teško iz ove perspektive govoriti o stepenu važnosti i na Zapadu i na Istoku; Bogojavljenje je bilo izuzetno važno i na Zapadu, s tim što su dve strane akcentovale različite stvari oko tog praznika), ali koliko dugo i koliko važniji?

Justinijan je 529. zabranio da se radi na Božić i proglasio ga „državnim praznikom“; postoji mogućnost i da je tropar „Roždestvo tvoje, Hriste Bože naš“ već tada nastao; i crkveni oci su naglašavali teološku važnost Hristovog ovaploćenja.

Pitanje komplikuje to što su gdegod na Istoku u praznik Bogojavljenja uključivali i proslavu Roždestva: Carigradska crkva jeste usvojila 25. decembar još u IV veku ali su pojedine grčke crkve još neko vreme slavile Roždestvo 6. januara, u sklopu Bogojavljenja — nepovezano s razlogom zbog kojeg mi slavimo 7. januara.

U svakom slučaju, jasno je da je Uskrs od početka prvi praznik, ali i da je dan rođenja Spasitelja postao značajan još u pozno antičko doba, i da mnoge današnje prakse poreklo vuku upravo iz tog vremena, sa prostora Italije i Grčke.

(Telegraf.rs)