Da li su Gorski Jevreji sa Kavkaza ono izgubljeno pleme Izrailja o kojem se hiljadama godina priča?

Među brojnim etničkim grupama na Kavkazu, teško je izdvojiti najenigmatičniju, jer su enigmatične čak i one koje su opšte poznate i čije prisustvo na tom međukontinentalnom prostoru dokazano traje već milenijumima, poput Gruzina i Jermena.

U tom moru naroda, velikih i malih, imamo Gorske Jevreje da nas potpuno šokiraju time što uopšte postoje: ne samo time što su opstali tu, već i što su se razvili i što postoje kao grupa, što imaju svoju kulturu, zaseban jezik, sačuvanu religiju.

Veruje se da su potomci persijskih Jevreja, koji su stigli na Kavkaz za Sasanidske carevine, negde od početka 3. do sredine 7. veka, kada je ondašnja persijska država propala pod silovitom provalom Arabljana, zadahnutih novom verom, novom istinom —islamom.

Otkuda ti Jevreji u Persiji? Pitanje je ujedno i smisleno i besmisleno. Levant, na kojem je nastao drevni Izrailj i kasnije jevrejske države, kao i Mesopotamija s kojom je Levant činio svojevrsnu istorijsku celinu, uvek su bili u snažnoj vezi s Iranom i njegovom civilizacijom i carevinama koje su tamo sukcesivno nastajale i propadale, od Elama pa nadalje.

Gorska Jevrejka u Dagestanu (Kavkaz), oko 1870—1880. godine. Foto: Wikimedia/Alexander Roinashvili

Jevreji su 586. p. n. e., za carevanja Nabuhadnezara II dopali tzv. Vavilonskog ropstva, kom prilikom je uništen i Solomonov hram i preostala njihova država, južna Kraljevina Juda; severna Kraljevina Izrael, ili Kraljevina Samarija, pala je oko 720. p. n. e. pod asirskim naletom (ranije su, za vreme Saula, Davida i Solomona, obe činile Ujedinjenu kraljevinu Izrael).

Deportacije Jevreja u Mesopotamiju započeli su još Asirci, Vavilonci su sa njima samo nastavili; ipak, blagodareći „promeni geopolitičke situacije”, kako bi se danas reklo, Jevreji su već 539. p. n. e. oslobođeni, kada je Kir Veliki, utemeljitelj Ahemenidske carevine (Prva persijska carevina, ili Staropersijska carevina), pokorio Novovavilonsku carevinu.

Jedan broj Jevreja (40.000) je tada prihvatio ponudu i vratio se u dedovinu 539. p. n.e., ali očito ne svi (nisu svi ni deportovani, samo elita, zbog čega ni ne znamo šta se dešavalo u Judi, budući da su tamo ostali samo nepismeni seljaci), mnogi su ostali, naročito oni iz Izraela koji su izgnani još 200 godina ranije, a nije nemoguće ni da su se kasnije neki vraćali natrag ka Mesopotamiji i Persiji.

O izvesnoj socijalnoj ulozi Jevreja u onovremenoj Persiji govori više biblijskih knjiga, između ostalih i ona o Jestiri, kojom se tradicionalno objašnjava praznik Purim (neprijatelji Jevreja su hteli da ih pobiju, ali je car voleo svoju ženu Jestiru, Jevrejku, pa se sve obrnulo i Jevreji su pobili njih — ova biblijska priča možda ima uporište u mesopotamijskim mitovima).

Školski čas u školi Gorskih Jevreja u Gubi (Azerbejdžan), početkom 1920-ih godina. Foto: Wikimedia/A.Naor

Elem, Gorski Jevreji su najverovatnije potomci upravo izgnanika iz Kraljevine Izrael (Samarije), a ne iz južne Jude; ako je to tačno, Asirci su ti koji su ih preselili u Mesopotamiju već krajem 8. veka p. n. e., što se uklapa u njihovo predanje, po kojem su potomci jednog od „deset izgubljenih plemena”, ili potomci pripadnika raznih među njima.

Naime, od navodnih prvobitnih dvanaest, posle svih ovih događaja spasili su se samo Judino i Venijaminovo (iz južne kraljevine), i delovi svešteničkog Levijevog, koje je jedino do danas sačuvalo svest o plemenskom pripadništvu; ovde o tome ne možemo mnogo; ali naglasimo da Gorski Jevreji nisu jedini koji ovo tvrde, kao i da ih DNK analize stavljaju u vezu s ostalim Jevrejima.

Kao što rekosmo na početku, na Kavkaz su stigli tokom vladavine Sadanida; zbog prirode društva i terena, da bi opstali, morali su razviti snažnu vojnu tradiciju, zbog čega neki istoričara veruju da su ih Sasanidi (a možda čak i ranije Parćani) naselili na tom području kao krajišnike.

Vekovima su živeli u malim zajednicama rasutim po planinskim dolinama, od kojih je jedna, u blizini Kaspijskog jezera, čak bila i većinski naseljena njima; ta Jevrejska dolina, kako su je zvali lokalni muslimani, kao kolateralna šteta je uništena u jednom njihovom međusobnom sukobu koncem 18. veka.

„Šestokupolna sinagoga” u selu Krasnaja Sloboda (okrug Guba, Azerbejdžan), koje se često naziva poslednjim „štetlom”, mada to striktno govoreći ne može biti (to su bila aškenaska naselja, u Istočnoj Evropi ali bliže Srednjoj), i koje se smatra jedinim čisto jevrejskim naseljem van Izraela i SAD. Foto: Wikimedia/Asif Masimov

Gorski Jevreji se pod tim imenom formalno javljaju dolaskom Ruske imperije na taj prostor 1813. godine, a tada počinje i njihovo raseljavanje sa planina i spuštanje u nizije, što se intenziviralo kako je 19. vek napredovao; Gorski Jevreji su 1920-ih već velikom većinom bili urbana populacija.

Nekoliko ih je hiljada stradalo tokom kratkotrajne nemačke okupacije Severnog Kavkaza u Drugom svetskom ratu; kada su Sovjeti proterali 1944. čečensko stanovništvo, i pokušali druge da usele u njihove domove, većina Gorskih Jevreja je to odbila, a bilo je čak slučajeva da su Čečeni svoje domove poveravali njima na čuvanje.

Ali do devedesetih se na to zaboravilo; pod pritiskom rastućih nacionalizama i izbijanja sukoba na Severnom Kavkazu, oni koji su i dalje živeli na tom prostoru, emigrirali su, većinom u Izrael (gde ih danas živi 100—140.000) i SAD (10—40.000). Značajna populacija je i u Azerbejdžanu (20—50.000), a tek neznatna u Rusiji i Austriji.

Njihov jezik, judeo-tat, nalazi se na listi ugroženih jezika; kao što Jevreji Srednje i Istočne Evrope imaju jidiš (zapadnogermanski jezik nastao u periodu 9—12. veka), tako i Gorski Jevreji imaju svoj jezik, koji je varijanta tata, ili kavkaskog persijskog, jugozapadnog iranskog jezika srodnog farsiju, s kojim nije u potpunosti uzajamno razumljiv.

(Telegraf.rs)