Hrvatski ban kojem dugujemo sladoled, nosoroga u zoo-vrtu i to što Beograd zovu „velegradom”

Markov trg u Zagrebu, gde se nalazi sedište vlade Republike Hrvatske i Hrvatskog sabora. Foto: Profimedia

Kada smo preko nekog vremena pisali o Marku Maruliću, kojeg Hrvati smatraju ocem svoje književnosti, pomenuli smo nešto što je, sudeći po komentarima, smrtno uvredilo ljude koji za Hrvate koriste čudne i neobjašnjive fraze poput one „izmišljena nacija” (čudna i neobjašnjiva zato što su sve nacije zapravo izmišljene).

Naime, pomenuli smo da Srbi i Hrvati, mada barem hiljadu i po godina žive jedni pored drugih, mada tokom poslednjih nekoliko vekova intenzivno žive prožeti jedni drugima po istim teritorijama, konačno, mada su čitav prošli vek proveli u zajedničkoj državi — zapravo slabo poznaju istoriju i kulturu jedni drugih.

Isto važi i za ostale narode u okolini. Više znamo o engleskoj nego bugarskoj istoriji, više o francuskoj nego mađarskoj kulturi. O Albancima ne znamo ništa, sem što znamo da ih mrzimo (a i oni nas). No to se ne može promeniti tekstom o jednom čoveku. A pošto je smešno baviti se posrednim okruženjem a ignorisati ovo neposredno, ubuduće očekujte više ovakvih tekstova.

„Hrvatski sabor 1848.”, Dragutin Vajngertner, 1885. Radi se o pojedinačnom saboru od izuzetne važnosti za političku istoriju Hrvata, budući da je prvi za koji su poslanici birani na izborima. Na slici, ban Jelačić se obraća okupljenima. Foto: Wikimedia Commons / Public domain / Ex13

Tako ćemo danas pričati o sladoledu i nosorogu i velegradu i veleizdaji, tj. o čoveku koji je izmislio te reči. Dakle, zasad ostajemo na Hrvatima. Tajanstvena ličnost je hrvatski ban iz 19. veka, čovek od velikog značaja za njihovu kulturnu, političku i ekonomsku istoriju: Ivan Mažuranić.

Rođen je 1814. godine u Novom Vinodolskom, na obali Kvarnerskog zaliva; njegovo rodno mesto bitno je za hrvatsku istoriju, budući da je u njemu 1288. napisan Vinodolski zakonik, najstariji u celini sačuvani popis običajnog prava u Hrvata, kojim je rešen spor između krčkih knezova, kasnijih Frankopana, i njihove vlastele s jedne, i mesnih seljaka, s druge strane.

Mažuranići se u tom gradu pominju od 16. veka i bili su brojna familija, čije su se različite grane bavile različitim zanimanjima. Sam Ivan je bio sin Ivana Mažuranića Petrova, seljaka, i Marije, rođene Ivić. Imao je tri brata, od kojih je srednji postao pravnik i filolog, najstariji ostao na imanju a najmlađi postao kovač.

Posle narodne škole u rodnom mestu i klasične gimnazije u Rijeci, gde je naučio nemački, italijanski i mađarski (kasnije je naučio i francuski i većinu slovenskih jezika, a služio se i engleskim), studirao je filozofiju u Zagrebu i Sambotelu u Mađarskoj, i potom pravne nauke natrag u Zagrebu.

Ivan Mažuranić oko 1850. godine, na litografiji Jozefa Antona Bauera. Foto: Wikimedia Commons / Public domain / Peter Geymayer

Godinu dana nakon što je u Karlovcu otvorio advokatsku kancelariju, u Pešti je 1841. položio ispit iz meničkog prava i oženio Aleksandru Demeter, sestru pesnika Dimitrija Demetera, rođenog u zagrebačkoj trgovačkoj porodici grčkog porekla, ili po drugim navodima, cincarskog.

Te decenije ulazi u politiku neuspehom: 1847. nije izabran za poslanika Sabora Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, kako se hrvatski parlament zvanično nazivao od 1681. Ali već naredne 1848. ulazi u Bansko veće na poziv Josipa Jelačića i staje na čelo Središnjeg odbora, gde zagovara tezu da je zbog mađarske revolucije prestala svaka državnopravna veza Hrvatske s Ugarskom.

Posle gušenja revolucije, od 1850. u Beču se nalazi na raznim državnim funkcijama vezanim za Hrvatsku i Slavoniju, uključujući i onu predsednika Hrvatske dvorske kancelarije; po povratku u Zagreb, postaje prvo zamenik a potom i sâm državni tužilac za Hrvatsku i Slavoniju. Od 1858. do 1872. predsednikuje Maticom ilirskom (od 1874. Matica hrvatska).

1861. ulazi u Sabor i naredne godine pokreće osnivanje tzv. Stola sedmorice, tj. vrhovnog suda (zvanično: Kraljevski Stol sedmorice za kraljevinu Hrvatsku, Slavoniju i Dalmaciju). Isprva član Narodne stranke, 1862. osniva Samostalnu narodnu stranku, da bi 1872. postao predsednik Sabora.

Ivan Mažuranić kao ban Kraljevine Hrvatske i Slavonije (zvanično: ban Trojedne Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije) u periodu 1873—1880., „ban pučanin”, kako su ga Hrvati zvali, budući jedini prostog porekla na tom položaju. Autor epa „Smrt Smail-age Čengića” u političkoj areni se pokazao kao veliki reformator i modernizator. Foto: Wikimedia Commons / Publlic domain / villaruzic.hr

Konačno, blagodareći oslanjanju na „carstvujušču Vijenu”, u periodu 1873—1880. vrši najvišu funkciju u Trojednoj Kraljevini Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji — bansku (tako je glasio zvanični i pun naziv hrvatskog entiteta u okviru Austrougarske monarhije; ali Dalmacija se nalazila u sastavu Carevine Austrije a ne Kraljevine Ugarske, i Zagreb nije imao nikakvih ingerencija nad Dalmacijom).

Njegov mandat obeležile su brojne reforme na gotovo svim poljima, naročito u pogledu političke uprave, pravosuđa i školstva (posebno treba istaći da je tokom posete cara Franje Josifa Zagrebu 1874. osnovan moderni Zagrebački univerzitet, na temelju obrazovne institucije koja je još 1669. osnovana kao „Neoacademia Zagrabiensis”).

Ostavku je podneo zato što je Beč odugovlačio s demilitarizacijom Vojne krajine i njenim vraćanjem u sastav Hrvatske i Slavonije. Odbio je carsku ponudu baronske titule, i ostao jedini hrvatski ban prostog porekla, poznat kao „ban pučanin”, tj. narodni ban. I kasnije je biran u Sabor, ali nije bio aktivan i radije se bavio matematikom i astronomijom. Umro je 1890. u Zagrebu.

Spomenik hrvatskom banu Ivanu Mažuraniću u zagrebačkom parku Zrinjevac. Foto: Shutterstock

Njegov književni rad je izuzetno značajan; pored toga što je napisao ep „Smrt Smail-age Čengića”, koji je jedan od najvažnijih ostvarenja hrvatske literature u protekla dva veka, na zahtev Matice ilirske dopisao je nedostajuće 14. i 15. pevanje Gundulićevog „Osmana” (nije jedini koji je to uradio, ali se danas pri štampanju ovog dela najčešće koristi njegov dopis).

Takođe je jako interesantan njegov rad na polju lingvistike, posebno što tiče kovanja neologizama koji su vremenom ušli u široku upotrebu. Mnogima će možda biti čudno što je budući hrvatski ban Mažuranić u Nemačko-ilirskom slovaru (rečniku) iz 1842., koji je izdao s Jakovom Užarevićem, izmislio „naše” reči kao što su sladoled, nosorog, računovodstvo, veleizdaja, velegrad.

Može se reći da je duh Mažuranića u hrvatskoj lingvistici još živ; ključan je uticaj koji je ostvario na Bogoslava Šuleka, verovatno najznačajnijeg hrvatskog lingvistu 19. veka, poreklom Slovaka, koji je poznat i po svojoj polemici s Vukom Karadžićem, a u pogledu njegove teze da su svi štokavci Srbi, što je Šulek osporavao.

Veliki broj hrvatskih reči za pojmove u okvirima društvenih i prirodnih nauka, tehnologije, civilizacije uopšte, izmislio je upravo Šulek (kisik, vodik, ugljik, glazba, dalekozor, ozračje, sustav, tvrtka, zemljovid), a mnoge njegove reči su ušle i u srpski jezik, poput zračenja (radijacije), toplomera, narečja.

(P. L.)