Kako je Jermenija postala prva hrišćanska država na svetu, decenijama pre Rimskog carstva

„Svećnjaci hrišćanstva. Neronove baklje“, Henrik Sjemiracki, 1876. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/National Museum Kraków/abcgallery.com/Dmitry Rozhkov

Za prelomni događaj u istoriji hrišćanstva obično se uzima Bitka kod Milvijskog mosta, koji i dalje postoji na reci Tibar u Rimu, gde je 28. oktobra 312. Konstantin Veliki porazio Maksencija. Godinu dana kasnije on i Licinije su Milanskim ediktom hrišćanstvo proglasili državnom religijom Rimskog carstva.

Preporučujemo

Barem se to najčešće može čuti u javnosti koja voli da pojednostavljuje stvari, iako to nije tačno: Milanskim ediktom hrišćanstvo je samo postalo službeno priznata religija, njime je samo potvrđen Edikt o toleranciji koji je car Galerije izdao u Serdici (današnjoj Sofiji) ili Nikomediji dve godine ranije, a koji nikada nije primenjen.

Državna religija hrišćanstvo je postalo tek 27. februara 380. izdavanjem Solunskog edikta od strane tada istočnog cara Teodosija Velikog te Gracijana i polubrata mu Valentinijana II koji su vladali zapadom. Ovim ukazom Rimsko carstvo je postalo prva država u kojoj je hrišćanstvo uzdignuto na taj rang.

Sem što ni to nije tačno.

Postoji jedna država u kojoj se to desilo 65 ili 80 godina ranije, država koja s izvesnim prekidima još uvek postoji, opstaje i opstaće, uprkos svim naporima okolnih sila da njen narod unište i izbrišu sa lica zemlje, naročito uprkos naporima jedne od njih (čitajte: Turske).

„Mučeništvo Svetog Vartolomeja”, Hose de Ribera, 1634. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/National Gallery of Art/Aavindraa

Ta država je Jermenija.

Koreni hrišćanstva u toj zemlji sežu do 1. veka, dakle, do njegovog samog početka, što je svakako uslovljeno i relativnoj blizini Svetoj zemlji. I premda njihovo crkveno predanje, koje te korene gura praktično do godine vaskrsenja Isusa Hrista, verovatno ne može biti istinito, u njemu može postojati zrno istine koje otkriva prisustvo hrišćanstva među Jermenima od najranijih vremena.

Tim predanjem, Jermenska apostolska crkva (kako se zvanično zove) ističe postojanje apostolskog prejemstva (neposredni i neprekinuti niz rukopolaganja između Hrista i današnjih sveštenika) koje seže do apostola Vartolomeja (jednog od Dvanaestorice) i apostola Tadeja (jednog od Sedamdesetorice, koji se često meša sa apostolom Judom Tadejom, koji je bio jedan od Dvanaestorice).

Tadej je navodno 30. godine (koja se uzima kao godina Vaskrsenja, mada se ono verovatnije odigralo tri godine kasnije), koristeći čudotvorni Mandilion, parče tkanine sa otisnutim likom Isusa Hrista, od lepre ili neke slične bolesti izlečio kralja Avgara V od Osroene, kraljevine u Gornjoj Mesopotamiji, pod vlašću dinastije arapskog porekla, naseljene pre svega Aramejcima uz nešto Grka i Parćana, koja je u to vreme bila vazalna državica u sklopu tzv. Jermenske imperije.

Jevsevije Kesarijski, autor znamenite „Crkvene istorije”, u 4. veku piše da je Avgar pismom molio Hrista da dođe u njegovo kraljevstvo i da mu pomogne, ali pošto ovaj nije mogao napustiti Svetu zemlju, obećao je buduću posetu nekog svog učenika.

„Avgar prima Mandilion od apostola Tadeja”, enkaustična ikona koja se čuva u manastiru Svete Katarine na Sinaju. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Shakko

Posle izlečenja, Avgar je ovlastio Tadeja da po Jermeniji širi hrišćansku veru, što je ovaj radio vrlo uspešno, i čak preobratio kćer kralja Sanatruka, pripadnika parćanske dinastije Arsakida koja je svoju vlast nad Jermenijom učvrstila 62. za vreme kralja Tiridata I, kojeg je Sanatruk nasledio.

Kao što vidite, godine se ne uklapaju baš najbolje, posebno imajući u vidu da je Tiridat umro tek 88.; ali, naravno, Tadej je mogao decenijama boraviti na Kavkazu, to nije nezamislivo. Bilo kako bilo, predanje veli da je Sanatrukova kćer zajedno sa Tadejom život izgubila mučeničkom smrću nakon što je Sanatruk pao u apostasiju, što bi značilo da je i on sam bio pokršten, što bi ga učinilo prvim takvim vladarem.

Potom je u Jermeniju stigao Vartolomej i sa sobom doneo ikonu Presvete Bogorodice, koju je smestio u ženski manastir koji je podigao na mestu bivšeg hrama jermenske boginje Anahit, zaštitnice plodnosti, zdravlja, mudrosti i vode. Pokrstio je Sanatrukovu sestru, zbog čega su i oni stradali mučeničkom smrću po naređenju besnog kralja. Tradicija kaže da se to desilo u Albanopolisu, gradu čija se tačna lokacija ne zna, ali je verovatno bila u Kavkaskoj Albaniji.

Ali oba su apostola rukopoložili domaće episkope pre smrti, dok su neki drugi Jermeni bili pokršteni i rukopoloženi van Jermenije od strane Svetog Jakova Pravednog, tj. Svetog Jakova Božjeg brata, doslovno brata isusa, ili bolje reći polubrata po ocu Josifu iz njegovog prvog braka.

Sveti Grigorije Prosvetitelj, mozaik iz manastira Teotokos Pamakaristos u Carigradu, koji je nakon pada grada služio kao sedište vaseljenskog patrijarha da bi 1587. postao Fetije-džamija. Jedan deo manastira danas je muzej. Foto: Wikimedia Commons/ Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International/Dosseman, DICK OSSEMAN

Kao što rekosmo na početku, zrno istine možda postoji u svemu ovome, ako ne već cela istina. Da li su hrišćani već u 1. veku štovali ikone na način na koji mi to danas radimo? Da li su kao mi štovali Bogorodicu? Najverovatnije ne, i crkva i hrišćanstvo su se postepeno razvijali, nije sve odjednom bilo ovako kakvo je danas. Pritom ni monasticizam među hrišćanima nije tada postojao, on se pojavio tek u 4. veku i razvio u narednom. Ali zrno istine možda postoji.

Hrišćanstvo je prema tome stiglo u Jermeniju i počelo da polako ali sigurno pušta svoje čvrsto korenje, uprkos progonima od strane jermenskih kraljeva među kojima su se posebno isticali Ašhadar, Hosrov I i Tiridat III. Ovaj poslednji odigrao je ključnu ulogu u današnjoj priči.

Na vlast je došao 298. kada je uz pomoć Rimljana proterao Persijance i zaseo na presto svog ubijenog oca; Dioklecijanova namera je bila da mu poluzavisna Jermenija služi kao tampon-zona između Rima i Sasanidske Persije. Dominantna religija među Jermenima bilo je zoroastrijanstvo, uz paralelno poštovanje starih jermenskih bogova.

Sveti Grigorije Prosvetitelj bio je izdanak Arsakida i dalji rođak Tiridata, ili, alternativno, pripadnik kuće Suren, jedne od Sedam velikih kuća Irana, koje nazivaju i Sedam parćanskih klanova; bile su to drevne aristokratske porodice u savezu sa Sasanidima.

Jermenski kralj Tiridat III, njegova supruga Ašhen i sestra Hosrovaduht na fresci iz 1701. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Н.Овнатан/Lori-m

Grigorijev otac Anak ubio je kralja Hosrova II i zbog toga bio pogubljen sa većinom svoje porodice; ali je Grigorije spasen i odveden u kapadokijsku Cezareju gde su ga podigli hrišćani, i gde se oženio hrišćankom koja mu je rodila dva sina. Kasnije se zamonašio, pa da bi iskupio roditeljski greh otišao u Jermeniju da tamo širi hrišćanstvo; Tiridat III ga je zarobio, možda motivisan time čiji je sin bio.

Po drugoj verziji, roditeljski greh je pokušao da iskupi stupanjem u Tiridatovu službu; postao je kraljev sekretar, a tamnice je dopao zato što je odbio da položi venac ispod statue boginje Anahit, nakon čega je nekoliko ljudi objavilo da mu je Anak otac. Ove dve verzije nije nemoguće pomiriti; obe se slažu da je mučen i bačen u Hor Virap, duboku jamu na vrhu jednog brega nedaleko od Ararata, koja je služila kao tamnica, a čiji naziv u slobodnom prevodu glasi „najdublja jama”.

Grigorije je u njoj proveo 12 ili 14 godina, izvori se ne slažu. Na njega su svi zaboravili, ponajviše kralj koji je u međuvremenu poludeo, poprimio ponašanje divljeg vepra i tako jurio po šumi, a sve nakon što je mučio i pobio grupu monahinja koje su u Jermeniju izbegle iz Rima zbog progona, ili zato što je Dioklecijan hteo da uzme jednu od njih, najlepšu Ripsimiju, na koju je oko bacio i Tiridat, i koji je isto bio odbijen.

Majka-hram Ečmijadzin u drevnoj jermenskoj prestonici Vagaršapatu fokalna je tačka njihove duhovnosti u koju se sliva čitav jermenski narod. Sve oči gledaju ka Ečmijadzinu, koji je vremenom postao sinonim za Vagaršapat. Foto: Wikimedia Commons/Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported/Areg Amirkhanian

I ovde postoji druga verzija. Tiridat III je bio rimski đak, jer je posle smrti oca sklonjen u Večni grad, gde je živeo i obrazovao se, spremajući se za povratak na presto da na njemu nesvesno radi za dobrobit Rimskog carstva; nakon povratka u Jermeniju, Dioklecijana je smatrao prijateljem, i kažu da je potpuno izgubio razum kada je ovaj napao i pripojio zapadne provincije Velike Jermenije. Teško je sve te priče pomiriti sa činjenicama; kao što smo već rekli, Jermenija je sama po sebi već bila u zavisnom položaju prema Rimu.

Elem, Tiridatova sestra Hosrovaduht usnila je tada Grigorija, živoga u Hor Virapu, kao jedinoga koji kralja može izlečiti. Grigorija su našli izmučenog, mršavog, jedva živog, živog samo zahvaljujući dobroti neke žene koja mu je svakoga dana bacala veknu hleba u jamu. Doveden je kod Tiridata kojeg je odmah čudesno izlečio.

Ubeđen u silu koja stoji iza toga, svestan u kojoj je meri hrišćanstvo prodrlo u jermensko društvo, moža motivisan i prkošenjem Sasanidima, kralj ga je proglasio državnom religijom, čime je svesno ili nesvesno verovatno osigurao opstanak jermenske nacije, koja drugačije možda ne bi uspela da sačuva svoju posebnost u onakvom okruženju.

Desnica Svetog Grigorija Prosvetitelja danas se čuva u sedištu Kilikijskog katolikosata Jermenske apostolske crkve, u Antilijasu, nedaleko od Bejruta, Liban. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Ashnag

Kada se to desilo veliko je pitanje. Kao najranija godina konverzije uzima se 301., ali ona se teško uklapa u hronologiju događaja, budući da se Tiridat III vratio u Jermeniju i osvojio vlast 298. Ako je tada odmah bacio Grigorija u tamnicu, ovaj nije mogao biti 12 godina zatočen; ako se Tiridat vratio ranije i postepeno proterivaoo Persijance, onda je moguće, ali za to nemamo dokaze.

Zato su istoričari obazrivi pa procenjuju da se to moglo odigrati između 301. i 314., iako to i nije toliko važno pošto ne menja činjenicu da je Jermenija prva država na svetu u kojoj se to desilo.

Katolikos je tradicionalna titula jermenskog verskog poglavara, koja se koristi i u drugim drevnoistočnim crkvama. U današnjoj Jermenskoj apostolskoj crkvi postoje dva katolikosata: Katolikosat svih Jermena sa centrom u drevnoj prestonici Vagaršapatu, te Kilikijski katolikosat sa centrom u Antilijasu u Libanu; dešavalo se da ih bude i pet, ali je katolikos svih Jermena uvek imao neosporno prvenstvo.

Upravo je za katolikosa svih Jermena, odmah po primanju hrišćanstva, proglasio Grigorija kralj Tiridat III i poslao ga u Cezareju na rukopoloženje. Ovaj je po povratku rušio hramove starih bogova, gradio crkve i manastire, rukopoložio brojne sveštenike i episkope, i jednom za vreme molitve u prestonici doživeo viziju.

Hor Virap, jermenski manastir podno Ararata, jednu od najvećih svetinja tog naroda, istorija je smestila na 100 metara od turske granice. Foto: Wikimedia Commons/Diego Delso, delso.photo, License CC-BY-SA

Video je Hrista kako silazi sa Nebesa na Zemlju i udara je čekićem. Na tom mestu je uz pomoć kralja podigao veliku crkvu sa ogromnim krstom, ubeđen da mu Bog zapoveda da tu sazida saborni jermenski hram, koji se i dalje nalazi na istom mestu, mada sadašnja građevina datira s kraja 5. veka pošto je izvorna stradala u jednom persijskom napadu.

Hram je nazvan Ečmijadzin, što znači „mesto na koje se spustio Jedinorodni”, i vremenom je kolokvijalno to ime počelo da se koristi za čitav grad, mada se zvanično tako zvao samo tokom sovjetskog perioda, što je prilično iznenađujuće. Baš krajem 5. veka katolikosat je morao da se iseli iz Vagaršapata zbog spoljne pretnje; vratio tek hiljadu godina kasnije, pa je Majka-hram Ečmijadzin (kako se bukvalno naziva) ponovo postao i administrativni centar jermenske crkve a ne samo duhovni.

Što se Hor Virapa tiče, na tom mestu je 642. u čast Grigorija podignuta prva kapela, od strane katolikosa Nersesa III Graditelja. Današnji manastir datira iz druge polovine 17. veka, nad njim se nadnosi planina Ararat, a burna istorija ga je smestila na svega 100 metara od turske granice, iza bodljikave žice. Svetinju čuva kontingent ruske vojske. Na njih Turci ne smeju.

(P. L.)