Prva stranka Srba u otomanskom parlamentu je izgubljena karika naše političke istorije

Grčka litografija iz 1908. koja slavi Mladotursku revoluciju kojom je u Otomanskoj carevini vraćen na snagu ustav iz 1876. Anđeo nosi traku na kojoj piše: „Sloboda, jednakost, bratstvo“. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Sotiris Christidis/Cplakidas

Politički život Osmanske carevine oživeo je odmah posle uspešno izvedene Mladoturske revolucije jula 1908., kada su Mladoturci primorali sultana Abdul-Hamida II da vrati na snagu ustav iz 1876., ukinut već 1878., pa je carevina ponovo postala ustavna parlamentarna monarhija — barem načelno.

Mladoturci su bili nacionalistički pokret, ali ne u klasičnom smislu, i premda su na izvestan način bili prethodnica revolucionara okupljenih oko Kemal-paše Ataturka (koji je i sam bio učesnik Mladoturske revolucije), od njih su se u mnogo čemu razlikovali.

Kemal-paša je stvorio nacionalnu tursku republiku koja je predstavljala diskontinuitet u odnosu na Otomansku imperiju u svakom mogućem smislu. Mladoturci su imali potpuno drugačije ciljeve: oni se nisu odricali ni carstva ni monarhije već su imali nameru da stvore otomansku naciju (kao sledbenici otomanizma) tako što bi ujedinili sve etničke grupe u jednu centralizovanu parlamentarnu državu koja bi ih povezivala, a kojom bi dominirali Turci (ipak su bili i turski nacionalisti).

To je bio istorijski kontekst u kojem je održana Prva srpska konferencija u Skoplju od 12. do 15. avgusta 1908., svega tri nedelje nakon što je sultan Abdul Hamid II kapitulirao i vratio „konštituciju“. Konferencija je okupila 26 najviđenijih Srba iz Raške, sa Kosova i Metohije, iz Makedonije, uopšte krajeva koji su još uvek bili pod Turcima.

Sastav centralnog odbora Srpske demokratske lige u Otomanskoj carevini, prve političke partije Srba u toj zemlji. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Zoupan

Značajna je kao događaj zato što je na njoj došlo do osnivanja prve srpske političke stranke u Otomanskoj carevini, koja se bukvalno nazivala „Srpska demokratska liga u Otomanskoj carevini“. Počev od 1804. pa nadalje, srpski narod bio je vođen demokratskim idealima, čak i kada to nije znao „učeno“ da artikuliše; zato se period dva ustanka i naziva Srpskom revolucijom, otuda i sve te silne bune protiv Obrenovića i njihove samovolje.

Elem, tom je prilikom izabran centralni odbor stranke na čijem se čelu našao Bogdan Radenković, gimnazijski profesor u Skoplju, sekretar tamošnje mitropolije, ranije koordinator četničke akcije u Makedoniji a kasnije pripadnik Crne ruke; pored njega, u sastav odbora ušli su i Aleksandar Bukvić, David Dimitrijević, Đorđe Hadži-Kostić, Jovan Šantrić, Vasil Jovanović, Gliša Elezović, Milan Čemerikić, Sava Stojanović i Velibor Prelić.

Konferencija je izdala proglas Srbima u Otomanskoj carevini. U njoj, pozvala je naš narod da napusti revolucionarnu organizaciju i prihvati ustavno dozvoljen oblik političkog delovanja, da prizna celovitost carstva, i da podrži Srpsku demokratsku ligu u njenim nastojanjima da se izbori za politički, ekonomski i prosvetni napredak našeg naroda. Teško da je ovo bio iskren poziv, imajući u vidu i pređašnja i potonja zbivanja; pre će biti da se radilo o taktičkom manevru koji im je omogućio legalnu političku borbu.

Najugledniji učesnici Prve skupštine otomanskih Srba u Skoplju na Sretenje 1909. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Кликери/Алиса Селезньова

Parlamentarni izbori u Osmanskoj carevini održani su u novembru i decembru 1908. i na njima je izabrano 288 poslanika Predstavničkog doma; Komitet ujedinjenja i napretka (tj. Mladoturci) osvojio je oko 60 mandata, nadmašivši tako Liberalnu uniju blisku dvoru.

Etnički gledano, Turci su imali 147 poslanika, Arapi 60, Albanci 27, Grci 26, Jermeni 14, Sloveni deset i Jevreji četiri. Od tih deset Slovena, trojica su bili iz redova SDL. Članove Senata, kao gornjem doma, imenovao je sultan; jedan član SDL je imenovan senatorom.

Inače, način glasanja za donji dom je bio vrlo neobičan iz današnje perspektive. Na stranu što su glasali samo muškarci, nego su i oni ogromnom većinom glasali posredno, zato što je narod birao elektore, koji su potom birali poslanike.

To je išlo ovako: prvih 750 birača iz izborne jedinice biralo je jednog elektora, da bi potom po jedan elektor dolazio na svakih 500 birača. U praksi to znači da je mesto sa 2.750 odraslih muškaraca biralo pet elektora, koji su potom birali poslanike. Smatralo se da će narod za elektore birati svoje mudrace i uglednike, koji će bolje od njega znati koga treba birati za poslanike. U teoriji ovaj sistem i nije bio toliko loš za ondašnje prilike, imajući u vidu zaostalost te zemlje, nepismenost stanovništva, „brzinu“ kojom su putovale informacije, itd. U praksi...

Otomanski parlament decembra 1908., prvi nakon Mladoturske revolucije iz jula te godine, kojom je vraćen na snagu ustav iz 1876. i obnovljen parlamentarizam. Foto: Wikimedia Commons/mideastimage.com/Ithinkicahn

No vratimo se Srpskoj demokratskoj ligi koja je na Sretenje 1909., tačnije u periodu 2—11. februara, u Skoplju organizovala Prvu skupštinu otomanskih Srba, koja je donela niz rezolucija, tražeći poštovanje zakona, slobode i slobodnu upotrebu srpskog imena, ravnopravnost, osuđujući austrougarsku aneksiju Bosne i Hercegovine.

Druga rezolucija tražila je da srpski mitropoliti dobiju iste privilegije koje su imali grčki, te da se u eparhijama koje nemaju srpske vladike, selima omogući da izaberu srpskog ili bugarskog sveštenika, kako već žele. Treća rezolucija tražila je da se Srbima vrate oteta imanja i da se seljacima omogući otkup zemlje od veleposednika.

Aprila 1912. održani su novi parlamentarni izbori na kojima je brutalnom pljačkom Komitet ujedinjenja i napretka osvojio 269 poslaničkih mesta, od 275 koliko ih je sada bilo. Ovo je izazvalo političku krizu, pa je sultan Mehmed V (koji je na tron došao 1909. nakon što su, posle propale islamističke kontrarevolucije, oba doma parlamenta zbacila njegovog brata Abdul-Hamida) raspisao nove izbore za oktobar.

No Balkanski savez je to iskoristio, pokrenuo rat i već tokom oktobra i novembra srpska vojska je oslobodila Rašku, Kosovo, Metohiju i Makedoniju čime je Srpska demokratska liga u Otomanskoj carevini izgubila smisao i svrhu svog postojanja, i nestala sa istorijske pozornice.

(P. L.)