„Saveznici nisu bombardovali Zagreb“ — to je najveći mit srpskih nacionalista o Drugom svetskom ratu

Angloamerički bombarderi preleću dalmatinska ostrva na putu ka Splitu 27. januara 1944. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/U.S. Army, Department of Defense/Quahadi

Da su tokom Drugog svetskog rata Saveznici sravnili sa zemljom Beograd, a da na Zagreb nisu bacili nijednu jedinu bombu zato što im Tito nije dao — to je jedna od najčešće ponavljanih priča o Drugom svetskom ratu, koja se uvek koristi kada neko želi da istakne i naglasi srbomrzačku prirodu partizana i samih Saveznika.

Kao što ste već mogli da zaključite iz naslova teksta, to uopšte ne odgovara istini: Saveznici su u dvadesetak navrata bombardovali Zagreb. Prvi veći vazdušni napad odigrao se 22. februara 1944. kada je 12 savezničkih bombardera stiglo iz pravca Sljemena i pola sata bombardovalo grad, ubivši 60 ljudi, ranivši stotinjak i ostavivši 850 bez krova nad glavom.

Tom prilikom su na Gornjem gradu najveću štetu pretrpele ulice Tkalčićeva, Opatovina, koja se spušta ka Trgu bana Jelačića, i takođe Kaptol na kojem je pogođen i franjevački manastir, dok su u Donjem gradu pogođeni Botanički vrt, zgrada Zdravstvenog osiguranja i škola u Križanićevoj ulici; posebno je teško stradalo stambeno naselje Železnička kolonija.

Savezničko bombardovanje Splita 5. februara 1944. Foto: Wikipedia/Public domain/U.S. Army, Department of Defense/Pas s maslom

Ali to nije bilo najrazornije bombardovanje glavnog grada Hrvatske. Ono se odigralo početkom marta 1945., malo pre sloma tzv. NDH, kada su 83 teška bombardera (među njima verovatno B-17 Leteća tvrđava, B-24 Liberejtor i B-29 Supertvrđava) izbacila 400 bombi, i kada je uprkos oglašavanju sirene za vazdušnu opasnost poginulo 115 osoba a 205 ranjeno.

Izgleda je upravo tom prilikom teško stradalo i naselje Donja Dubrava, na koje se sručio ogroman broj bombi. U svakom slučaju je materijalna šteta bila velika, zato što su angloamerički avioni leteli vrlo visoko, a pošto su im se ciljevi nalazili blizu gusto naseljenih delova grada, desilo se isto ono što se desilo i Beogradu (mada u manjem obimu): bombe su se rasule i nagrabusio je u prvom redu običan svet.

Pored Zagreba, bombardovan je čitav niz hrvatskih gradova. Krenimo od Splita, koji je u periodu od septembra 1943. do kraja juna 1944. godine bombardovan 21 put. U vazdušnim napadima na grad Hajduka stradalo je oko 450 ljudi, dok je nekoliko hiljada ranjeno. Razaranje je bilo mnogo veće od onoga u Zagrebu, pošto je dobar deo Splita uništen, skupa sa brojnim kulturno-istorijskim spomenicima.

Savezničko bombardovanje Splita 3. januara 1944. Foto: Wikipedia/Public domain/U.S. Army, Department of Defense/Pas s maslom

Najrazornije pojedinačno bombardovanje Splita odigralo se 3. juna 1944. kada je u nekoliko uzastopnih napada, sa visine od 8.000 metara, neutvrđeni broj teških angloameričkih bombardera izbacio preko 600 bombi, pa praktično nijedna ulica u starom gradskom jezgru nije ostala čitava. Pritom su momentalno počeli da izbijaju požari, koji su doneli dodatno pustošenje. Samo tog dana je poginulo 227 ljudi.

Interesantno, ustaška propaganda je koristila identične argumente kao i srpski kvislinzi, koje danas koriste srpski nacionalisti. Ustaše su naime tvrdile da su hrvatski gradovi bombardovani i razarani na lični zahtev Josipa Broza, koji je po njima bio eksponent velikosrpske politike i osvedočeni hrvatomrzac.

Međutim, stradanje Splita uprkos svemu ne može da se meri sa stradanjem Zadra. Ova bivša prestonica austrougarske Kraljevine Dalmacije, i u međuratnom periodu italijanska enklava na dalmatinskoj obali sa većinskim italijanskim stanovništvom (pošto su fašisti proterali lokalne Hrvate i Srbe) — doslovno je sravnjena sa zemljom, 80 odsto grada sa istorijskim jezgrom je uništeno, nestale su čak i austrougarske palate na Novoj rivi.

Savezničko bombardovanje Zadra 1944. godine. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/U.S. Army, Department of Defense/Quahadi

Prvi vazdušni udar na Zadar odigrao se 2. novembra 1943., kada je između ostalog stradao i dom za nezbrinutu decu, u napadu 28. tog meseca stradalo je preko 200 ljudi, 16. decembra oko 150, dok su materijalno najrazornija bila bombardovanja između januara i marta 1944., kada nije bilo mnogo ljudskih žrtava zato što je stanovništvo do tada već mahom izbeglo iz grada, ili se sklonilo u predgrađa, pošto su postali beskućnici tokom prethodnih tepih-bombardovanja.

Sve kad se sabere, Zadar je bombardovan neverovatnih 90 puta. Mada su Angloamerikanci izvesno imali neki rezon, teško je pouzdano reći koji. Neki navode status Zadra, koji je za razliku od ostalih delova Dalmacije — koji su posle sloma Italije poništenjem Rimskog ugovora iz 1941. priključeni tzv. NDH — ostao deo Italije, odnosno tzv. Italijanske Socijalne Republike koju je septembra 1943. na severu zemlje uz pomoć Nemaca osnovao Benito Musolini. Povezano je to sa fantastičnom tezom italijanskih neofašista po kojoj je Tito zahtevao uništenje Zadra da bi uništio njegov italijanski karakter.

Istorijsko jezgro Zadra je 1961. još uvek bilo u ruševinama. Predromanička Crkva svetog Donata iz 9. veka jedna je od retkih starih građevina koje su čudom preživele saveznička bombardovanja 1943. i 1944. Na fotografiji akademski slikar Božidar Jakac slika na zadarskom forumu. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/„Večer“, Jože Gal/Sporti

Daleko verovatnije, grad Zadar je bio samo kolateralna šteta fizičke integrisanosti sa svojom lukom i svojim pristaništima. Pritom, nalazio se na ruti aviona koji su poletali sa juga Italije ka srednjoevropskim ciljevima, zbog čega je bio pogodan kao sekundarna meta za istovar neizbačenih bombi (tako je došlo i do savezničkog bombardovanja Beograda na Vaskrs 1944., kada zbog vremenskih prilika nisu mogli da gađaju rafinerije, naftna polja i komunikacije u Rumuniji).

Pored Zagreba, Splita i Zadra, u savezničkim bombardovanjima hrvatskih gradova posebno je teško stradao Slavonski Brod, na koji je između 2. aprila 1944. i 17. aprila naredne godine bačeno 15.898 bombi, oko 4.000 tona. Tačan broj žrtava nije utvrđen ali je bio između 900—3.000 ljudi, mahom civila; najgori dan je bio 27. jun 1944. kada se na nebu iznad ovog malog grada pojavilo 180 aviona, izbacilo 4.000 bombi i ubilo 363 osobe. Slavonski Brod je praktično prestao da postoji, samo zato što se nalazio na pruzi Beograd—Zagreb.

Bombardovani su i Šibenik (320 mrtvih), Osijek (oko 300), Dubrovnik, Rijeka, Knin, Varaždin i Sisak. U svim gradovima su ljudske i materijalne civilne žrtve, kao i kod nas, daleko premašivale vojne, pa ne čudi što i današnji Hrvati forsiraju narativ po kome nije jasno da li je to bila posledica „namere ili pukog slučaja“.

VIDEO: Savezničko bombardovanje Zagreba

(P. L.)