Kako je Split umalo postao Spljet, a Beograd — Biograd, i zašto su Reka i Osek svoje bitke izgubili

Splitska Riva na prelazu između dva veka, tokom Austrougarske, kada je Split bio deo Kraljevine Dalmacije, čija je prestonica bio Zadar. Foto: Wikimedia Commons/Dzlinker/Flickr.com, oldeyankee, Snapshots of The Past

„Ko ne voli Ajduka iz Splita, dabogda mu ćaća pomanita“, pošalica je navijača „majstora s mora“ koja nikada ne bi mogla biti izražena na takav način da Splićani nisu krajem 19. i početkom 20. veka dobili, ako ne najvažniju a ono svakako najinteresantniju, bitku koja se ikada vodila za taj grad — identitetsku. Ta bitka je bila posledica lingvističkog totalitarizma koji je zahvatio srpske i hrvatske zemlje nakon Bečkog dogovora 1850., koji je za cilj imao standardizaciju književnog jezika u okvirima štokavskog narečja i ijekavskog izgovora, pa se zato, između ostalog, namerio na imena čitavog niza gradova, među kojima su ikavski Split i ekavski Beograd zbog svoje veličine i značaja bili svojevrsni krunski dragulji, budući da su im nazivi, neusaglašeni sa novim standardom, iz perspektive visokoučenih jezikoslovaca bili „nepravilni“.

Preporučujemo

Zato je Split imao da postane Spljet, a Beograd — Biograd, ali da biste sa razumevanjem mogli da ispratite ostatak teksta, odmah ćemo navesti nekoliko veoma bitnih stvari. Prvo, slovenski naziv za Spalato u pisanoj formi prvi put se javlja u 12. veku, u Povaljskoj listini iz 1184., čiji najstariji preživeli prepis datira iz 1250. godine, i to u obliku Splĕt (ĕ je latinična transliteracija slova jat koje je postojalo u glagoljici i staroj ćirilici, čiji tačan izgovor danas nije poznat, a koji se vremenom pretvorio u e, i, je, ie i katkad a). Drugo, ikavica je nastala tokom 13—14. veka, kada je i Splĕt za tamošnji slovenski živalj postao Split; lingvistička nauka je nepobitno dokazala da je i u nazivu Splita zapravo arhaični jat.

Treće, Split je nadalje opstajao u nezvaničnoj upotrebi paralelno sa zvaničnim romanskim nazivima Spalato/Spalatro, ali su ga istovremeno na ijekavskom prostoru — posebno u Dubrovniku, ali i Boki, Hercegovini i Bosni — u skladu sa svojim narečjem i izgovorom nazivali Spljet, kao što su ikavci Mljet nazivali Mlit a Reku Rika, i kao što su naš Beograd nazivali Biograd, zbog čega su svoj zvali i zovu Biograd na Moru. Dakle, Spljet nije izmišljeni, veštački naziv nastao nakon Bečkog dogovora, ali nije ni izvorni lokalni naziv, koji bi morao imati prvenstvo u odnosu na sve ostale varijacije.

Panorama Splita, drugog po značaju grada austrijske Kraljevine Dalmacije, čija je prestonica bio Zadar, godine 1910. Foto: Wikimedia Commons/E. Hébrard and J. Zeiller, Spalato, le Palais de Dioclétien, Paris, 1912./DIREKTOR

Budući da su Hrvati koristili nekoliko narečja i izgovora, a stremili narodnom, političkom i kulturnom jedinstvu koje nije postojalo, hrvatska inteligencija je svom narodu počela vrlo agresivno da nameće novi standard dogovoren sa srpskim kolegama, do čega je došlo nakon pobede Karadžićeve reforme književnog jezika i pravopisa u Srbiji (za šta se uzima 1847. godina). Međutim, prihvatanje narodnog novoštokavskog ijekavskog govora kao zvaničnog, i za same Hrvate, kao i za Srbe, značio je svojevrsni „prekid s prošlošću“, a „tom novom kodificiranom književnom jeziku u Hrvata i Srba počela su se nasilno podvrgavati i vlastita imena, jer je nastao jaz s tradicijom i zazor od dijalekata“, po rečima hrvatskog lingviste, onomastičara i dijalektologa, akademika Petra Šimunovića (1933—2014).

Zazor od dijalekata, gotovo preziran odnos prema njima (koji do danas opstaje u obliku diskriminacije prema onima koji koriste provincijske naglaske), ogledao se i u nametanju oblika Spljet i Biograd, što je po Šimunoviću narušilo dva osnovna kriterijuma za utvrđivanje zvaničnog imena mesta: a) viševekovna tradicija imena u samom gradu i okolini (u ova dva slučaja to su Split i Beograd), te b) sveopšta upotreba imena od strane meštana i okolnih stanovnika.

Šimunović u svom značajnom eseju „Split/Spljet — osvrt na polemiku s početka stoljeća“ iz maja 1983. (u izdanju Zavoda za jezik zagrebačkog Instituta za filologiju i folkloristiku), ukazujući da se imena po svojoj prirodi ne daju izvrtati, da njihov oblik mora biti stalan i nepromenjiv („Zemljopisno ime je kulturni i jezični spomenik, pouzdan vremenski i prostorni kažiput u identifikaciji migracijskih i kulturnih tokova“), da to važi za lična imena i prezimena jednako kao i za toponime, bez obzira na ekavski ili ijekavski tip književnog jezika — piše:

„Nemoguće je previdjeti srođenost puka sa svojim zavičajnim imenom u koje su utkani prvi, pravi, bitni i sabiti sadržaji prvog poimanja svijeta oko sebe, povijest i sadašnjost, cjelokupno iskustvo i znanje u vezi s tim mjestom, koji se nasleđuju i stječu življenjem sa svojim zavičajem, čiji je izraz u ovom slučaju — Split. Održati taj lik Splićanima je bila patriotska ne samo kampanilistička dužnost (kampanilizam je preterani lokalpatriotizam; prim. nov.), pa su svako prekrajanje toga lika doživljavali kao napad na najintimniju vlasnost. Drukčiji stav bio bi nenaravan. U tadašnjim filološkim raspravama pojedini su se filolozi žestoko i bezobzirno do uvreda obarali na puk, pišući kako ti ’lippi et tonsores’, dakle ti krmeljivci tupoglavci, brijači i brbljavci, ’opančari i kampanilisti, političari i juristi’ nemaju što da odlučuju o liku Split ili Spljet, jer su oni, filolozi, znanstveno pokazali i dokazali da je jedino ispravan oblik Spljet, te samo tako treba zvati taj grad.“

Pristanište u Splitu 1936. godine na živopisno kolorizovanoj fotografiji. Foto: Wikimedia Commons/doi.org/Kolorierung des Dias durch Margrit Wehrli-Frey/ETH-Bibliothek

Ovo odlično sažima čitavu priču koja sledi, koja po Šimunoviću predstavlja svojevrsnu kulminaciju viševekovnih lingvističkih zbivanja. Naime, on konstatuje da je već tokom druge polovine 18. veka štokavica u (dalmatinskoj) literaturi počela da potiskuje čakavicu, da se nakon Bečkog dogovora čak i ime jezika menja u „slovinski“ i „ilirski“ (jezik je, veli on, „najranije i najfrekventnije zasvjedočen kao hrvatski“, i mada ne tvrdi decidirano da su ovi drugi nazivi veštački i novijeg datuma, slabije obavešteni čitalac bi to svakako mogao pomisliti; u tom smislu je dovoljno pomenuti jezuitu Jakova Mikalja koji je oko 1650. izdao „Blago jezika slovinskoga“ te fra Andriju Kačića Miošića koji je 1756. izdao „Razgovor ugodni naroda slovinskoga“, što su samo dva u nizu dela u kojem se srpskohrvatski naziva tim imenom, koje bi zapravo moglo biti zgodno rešenje za ovaj haos koji trenutno vlada, u kojem svaka nacija ovaj naš zajednički jezik svojata i naziva po sebi), te da je tokom poslednje četvrtine 19. veka „trebalo žrtvovati i zavičajno ime ovoga grada, odnjegovano na materinskom idiomu i u pisanoj uporabi od prvih hrvatskih spomenika na ovom prostoru“.

Kako se počelo „splječariti“

Spljet se u službenoj upotrebi izgleda prvi put javlja 1860., kada ga prilikom jednog govora u bečkom Carevinskom veću koristi dalmatinski zastupnik Ambroz Vranicani, tražeći ujedinjenje Kraljevine Dalmacije sa Kraljevinom Hrvatskom-Slavonijom, naravno u okvirima Austrijske carevine (sedam godina kasnije, reformom i uspostavom Austrougarske, Hrvatska-Slavonija postaće deo Ugarske a Dalmacija Austrije). Opšti konsenzus stručne javnosti, kao i nadmeni odnos prema provinciji i dijalektima, doveo je do toga da Spljet po kancelarijama bečkih ministarstava i ustanova ostane jedini upotrebni oblik, a da Split ode u svojevrsnu ilegalu čak i u samom Splitu.

Odnosno, po rečima Josipa Smodlake, čuvenog gradonačelnika koji je krajem 1918. dočekao srpsku vojsku na Rivi a Zagrebu poručio da će se Dalmacija ujediniti sa Srbijom ako oni neće: „Više decenija, nitko u ovom gradu, čak ni u privatnoj prepisci, ne piše Split, jer se to smatralo grijehom protiv književnog jezika“. Smodlaka sigurno preteruje, ali njegovo preterivanje dobro ilustruje opšti trend.

Navoditi čitav tok polemike između Splićana i Spljećana, koja je trajala praktično 70 godina, a posebno intenzivno četrdesetak, prevazilazi okvire jednog novinskog teksta, zbog čega ćemo pokušati da prenesemo samo najvažnije događaje. Počećemo od 1870. godine kada Narodna stranka osvaja većinu u Dalmatinskom saboru i donosi odluku da se hrvatski izjednači sa italijanskim, ali vlada kraljevine to ignoriše i zakon ne šalje u Beč na overu; narodnjaci posle toga, u opštinama pod svojom kontrolom, na svoju ruku uvode hrvatski.

Split i njegova bliža okolina na austrougarskoj karti iz 1911. godine, kada je sve ovo bilo deo austrijske Kraljevine Dalmacije, čija je prestonica bio Zadar. Foto: Wikimedia Commons/Fæ/Archive.org/Flickr, Internet Archive Book Images

1872. splitsko gradsko veće uvodi oblik Split, ali istinski sukob između Splita i Spljeta počinje tek pobedom Narodne stranke na gradskim izborima 1882. (sve do tada Splitom su, kao i prethodno celom kraljevinom, vladali autonomaši, koji su se oštro protivili ujedinjenju sa Hrvatskom-Slavonijom i koji su želeli da očuvaju državnost Dalmacije; dugo ih je predvodio Ante Bajamonti, koji je još u 19. veku zagovarao izgradnju pruge Beograd—Split kao jedine veze tog grada sa unutrašnjošću), kada hrvatski ulazi u zvaničnu upotrebu u gradu i kada suprotnosti između lokalnog govora i književnog jezika izbijaju na površinu svom silinom.

S jedne strane, dakle, postojala je kulturna elita koja je insistirala na Spljetu, a sa druge strane narod koji nije imao nameru da se odrekne Splita, i kojem je Spljet bio toliko mrzak da je stvorio poseban žargon, pa je one koji su taj naziv zagovarali nazivao „splječarima“, a njihovo delovanje „splječarenjem“, čime ih je obeležavao kao strance i izrode, jezičke čistunce.

Ali neuki narod nije imao valjane i učene argumente, pa se za svoj Split borio narodnim etimologijama, koje su po pravilu pogrešne (Split ne dolazi od imena istoimene biljke, niti od glagola spliti se, „skupiti se nanosom vode, sleći se“, mada to fino opisuje nastanak Splita, to jest, selidbu stanovnika Salone koji su se pred opasnošću „splili“ u Dioklecijanovu palatu); nevolja je bila u tome što ni učeni narodni prvaci nisu imali valjane argumente, odnosno, ono što su osećali nisu znali da artikulišu, pa je glavni argument istaknutog narodnjaka Dinka Politea bio emotivne prirode, pošto je za njega Split, kao bojni poklič pod kojim je izvojevana pobeda nad autonomašima, bio svojevrsna zastava slobode.

Takva argumentacija je bila nedorasla filološkoj, koju je najbolje izrazio Milan Rešetar, glavni nosilac borbe za Spljet, tada još uvek mladi dubrovački gimnazijski profesor u Splitu a kasnije univerzitetski profesor u Beču, koji je 1886. u tekstu „Ime grada Splita“, koji je zapravo prvo filološko obrazlaganje u prilog Spljetu, napisao sledeće: „Valja ga zvati Spljet i nikako drugovačje, jer je vokal u imenu jat, te ga tako pisahu jekavci u staro doba, a mi za književni jezik odabrasmo baš jekavski“, zbog čega bi bilo ludo da Riječani traže da „mi pišući jekavski zovemo njihov grad Reka [...] ili Biograđani da ne diramo u njihovo Beogrado“, te da se protivi zdravom razumu i nauci „ako ko ište da se zabaci u književnom jeziku opravdano Spljet na uhar ikavskom idiotizmu Split“.

Kafana na prelazu između dva veka, tokom Austrougarske, pored peristila Dioklecijanove palate, koja predstavlja jezgro iz kojega je nastao i oko kojega se razvio grad Split. Split i Dioklecijanova palata su nerazdvojni, potpuno srasli jedno s drugim. Foto: Wikimedia Commons/Dzlinker/Flickr.com, oldeyankee, Snapshots of The Past

Zašto ne Šjebenik?

Već u tom prvom stručnom obrazlaganju u korist Spljeta vidimo ono što smo maločas pomenuli: omalovažavanje dijalekata i lokalnih izgovora, čak vređanje običnog sveta („ikavski idiotizam“). Nakon toga je počela javna polemika, ali se činilo da je Spljet dobio bitku. Šimunović piše: „Rešetarova etimologija kojom dokazuje jat u imenu Split/Spljet i svođenje potonjeg lika pod pravila književnoga jezika, te pravopisna kodifikacija toga jezika učinili su da se Spljet sve više nametao u pisanom liku, dok je Split živeo u puku, koji naravno nije mogao ni znao učeno raspravljati s filolozima ni na etimološkoj pa ni na ortografsko-normativnoj razini“.

Zato je P. Tomić u korist Splita polemisao kontraargumentacijom, rekavši da bi, ako će se Split nazivati Spljet onda bi i Belec morao biti Bjelac, Bela Bijela, Belostenec Bijelostijenec, a Bilaj Bjelaj; da bi izbegao ovu zamku, Vinko Lozovina je uveo, po rečima Šimunovića, „kriterij poznatosti imena pojedinog mjesta, pa se tobože za manja mjesta može dopustiti lokalni oblik imena“, što je jasno da ne može biti kriterijum jer je „poznatost“ nemerljiva i nemoguće ju je definisati — odnosno, ono što je proizvoljno ne može biti kriterijum.

Tokom prve decenije 20. veka u diskusiju se uključio i gorepomenuti Josip Smodlaka, osnivač i vođa Hrvatske pučke demokratske stranke, kojem Split postaje glavno političko oružje u borbi za vlast; on kaže da je sam bio isprva za Spljet, ali da je odustao „jer se naučni razlog prof. Rešetara može obavezno primeniti tek onda kad ijekavština bude primljena kao književno narečje u celom području našega jezika“, a pošto su u Srbiji, veli, prešli na ekavicu, pa se Karadžićev i Daničićev Biograd vratio na izvorni Beograd, nema razloga da Split ne ostane Split. Ovde se možemo dotaći i srpskog glavnog grada; od sredine 19. veka naši lingvisti predvođeni Vukom i Daničićem jesu insistirali na Biogradu, ali sukob kod nas nije bio dramatičan, daleko od toga, niti je dugo trajao, pošto je književnim jezikom u Srbiji brzo zavladala ekavica, budući da se ovde elita prilagodila ekavskom narodu, koji je imao sopstvenu i suverenu (ekavsku) vlast.

Kao simbolični početak poslednje etape bitke za Split može se uzeti inicijativa arheologa don Frana Bulića koji je 1909. predložio gradskom veću da čitavu zavrzlamu reše stručnjaci, tako što bi se sprovela anketa među njima, nakon čega bi konačnu odluku donela Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti (osnovana pod tim nazivom 1867., današnja HAZU je hrvatski predznak prvi put dobila 1941. osnivanjem NDH, pa ponovo 1991. secesijom Hrvatske).

Prodaja drva za ogrev u Splitu 1936. na živopisno kolorizovanoj fotografiji. Foto: Wikimedia Commons/doi.org/Kolorierung des Dias durch Margrit Wehrli-Frey/ETH-Bibliothek

Gradskom veću je trebalo godinu dana da reaguje, a reagovalo je na vrlo prikladan način, rekavši, između ostalog, sledeće: „Ako se po zakonskom propisu i po samoj ljudskoj pristojnosti slična prirodna osjetljivost poštiva u svakoj privatnoj osobi koja ne dopušta da joj se ime iskrivljuje, tim više se ta osjetljivost mora da poštuje čitavu jednom narodu i čitavoj jednoj političkoj općini, radi čega su na pogrešnom putu i sve sudbene, političke, administrativne i školske vlasti koje pišu Spljet, a ne Split (iz ovoga se zaključuje da gradske vlaste nisu imali snage da kontrolišu sudove, škole i kancelarije, kojima su dominirali učeni puristi; prim. nov.). Stoga se zabacuje i anketa i pravorijek Jugoslovenske akademije s vidika javnog reda i pristojnosti, da se valjda za ljubav filologiji pojekavči ime Split, jer kad bi se išlo za tom purističkom strujom, moralo bi se preinačiti množ imena inih poreznih općina...“

Valjda na tragu ove poslednje primedbe, nepoznati autor je februara 1911. u splitskom listu „Sloboda“ duhovito primetio: „Kad Split valja zvati Spljetom, zašto ne bismo Šibenik zvali Šjebenikom!“. Iste se godine u polemiku ponovo uključio Rešetar, a pet godina kasnije i Petar Skok, jedno od najznačajnijih imena hrvatske i jugoslovenske onomastike, koji je, mada se slagao s puristima, tvrdio da je menjanje imena grada stvar osećaja, da je tu nauka nemoćna, te da Splićani to „smatraju pitanjem časti i pristojnosti i svako mijenjanje toga lika drže atakom na te svoje svetinje“.

Smrt purizmu — sloboda narodu

Navodeći brojne primere iz drugih jezika, francuskog i italijanskog, gde su dijalekatski oblici ostali nepromenjeni, Skok, ne odustajući od Spljeta i Spljećana, veli: „Budući da je Spljećanima Split miliji, nemamo ništa protiv toga, da se tako službeno zove. A znanost neka se zadovolji s onim, što se nje tiče, a to je neka se istražuje postanje toga imena. To zanima učeni svijet već preko 950 godina i još uvijek se ne može riješiti.“ Ovaj Skokov tekst smatra se početkom kapitulacije purista, čija je borba bila sve uzaludnija, čime je i bitka za Split praktično bila okončana narodnom pobedom.

Pijaca u Splitu 1936. na živopisno kolorizovanoj fotografiji. Foto: Wikimedia Commons/doi.org/Kolorierung des Dias durch Margrit Wehrli-Frey/ETH-Bibliothek

Drugi hrvatski gradovi, međutim, nisu bili iste sreće. Kajkavski Karlovec i Sisek postali su Karlovac i Sisak, zato što bi u suprotnom štokavci „trebali putovati preko Siseka“, kako je to objasnio Rešetar u tekstu „Beograd—Split“ iz 1923., što je zaista, neutralno gledano, sulud argument. Takođe, Osek je postao Osijek, a Reka Rijeka; kakva je konfuzija time bespotrebno unesena najbolje pokazuje to što je rečica koja protiče kroz Rijeku, kojoj grad duguje ime, dugo ostala Rečina (danas je Rječina), kao što su i nazivi naselja u okolini do dana današnjeg ostali neizmenjeni i ekavski (Lenci, Orehovica, Podbreg) (interesantno, ni oni koji su po Splitu „splječarili“ nisu menjali izvorne ikavske nazive splitskih naselja).

Dalje, Belovar je postao Bjelovar, što je posebno apsurdno zato što je izmena utemeljena na potpuno pogrešnoj etimologiji, jer nije ekavsko „belo“ ono čemu grad duguje ime, već ugarski kralj Bela (zanimljivo, u sastavu grada Zagreba postoji naselje Belovar), dok je istovremeno Stonski rat zbog brda Pelišac iznad Orebića jekavčenjem postao Pelješac. Sa druge strane, mnoga manja mesta su pobedila: Delnice nisu postale Dionice, Belec nije postao Bijelec, kajkavski Črnomerec nije postao štokavski Crnomerac, Rašćani nisu postali Hraštani, i tako dalje.

Koji su faktori uticali na to da neki gradovi izgube svoje identitetske bitke? Šimunović kroz komparativnu prednost Splita to ovako objašnjava: „Za taj lik bili su vezani ne samo Splićani nego i šire gravitacijsko područje, kojega je Split kulturno, gospodarsko, političko i upravno središte. Njegova je okolica čisto ikavsko područje. Rijeka je naprotiv ekavska, a golem dio okolice ikavski, odnosno ekavsko-ikavski; u starom Osijeku živjeli su pretežno ekavci, u okolici ikavci i, kasnije, Srbi ijekavci; Karlovac je na tromeđi triju naših narečja, kajkavski Sisek poštokavili su okolišni Posavci i Banijci, koji su ga sve više napučivali. Split je u tom smislu bio u povoljnijim prilikama da svoje ime odbrani.“

Drugim rečima, Split, za razliku od drugih mesta, nije imao niti svoju dijalekatsku „petu kolonu“, ako smemo tako da se izrazimo, niti dijalekatski ravnodušno stanovništvo. Njegova bitka i njen ishod, kao i prateća polemika, imali su veliki odjek, kaže Šimunović, i „golemo značenje. Učinila je mnogo da se nasilno prekrajanje zemljopisnih imena u nas zaustavi. To je njezina najveća zasluga!“

(P. L.)