Osmanlijsko carstvo bilo je najmoćnija sila na svetu: Evo zbog čega je propalo

Osmansko carstvo je tokom 16. veka bilo na vrhuncu moći. Porta, kako je u diplomatskim krugovima nazivano Otomansko carstvo, kontrolisala je teritoriju koja se prostirala u Maloj Aziji, jugoistočnoj Evropi, na Bliskom istoku i severu Afrike. U istoriji je carstvo upamćeno po snažnoj vojsci, razvijenoj trgovini i impresivnim dostignućima u mnogim oblastima od arhitekture do astrologije.

Uprkos brojnim reformama i naporima da se modernizuje, Osmansko carstvo doživelo je krah. Pad je bio dug i spor. Dogodio se neposredno po završetku Prvog svetskog rata, jer su Osmanlije bile na strani Nemačke. Razoreno je sporazumom iz 1922. godine, kada je svrgnut poslednji turski sultan Mehmed VI. Sultan je napustio Carigrad u britanskom ratnom brodu, a narod i elita nekadašnje imperije bili su pred teškim zadatkom stvaranja savremene države.

Preporučujemo

Iako se ne slažu u potpunosti, istoričari tvrde da je šest faktora izazvalo propast Osmanskog carstva.

1. Agrar kao dominantni oblik privređivanja

Dok je industrijska revolucija osvojila Evropu tokom 18. i 19. veka, ekonomija Otomanske imperije najviše je zavisila od poljoprivrede.

- Nedostajale su fabrike i masovna proizvodnja da bi upustili u trku sa Velikom Britanijom, Francuskom i Rusijom - objašnjava istoričar sa Univerziteta Prinston Majkl Rejnolds. Ekonomski rast bio je slab tokom pomenutog perioda. Veći deo profita odlazio je u džepove poverilaca širom Evrope. Kada je došao Prvi svetski rat, nedovoljno razvijena industrija uslovila je slabu opremljenost turske vojske. Nedostajalo je teško naoružanje, municija, gvožđe i čelik kako bi se izgradnjom železnica pružila podrška vojnim trupama.

2. Nedostatak jedinstva

Na vrhuncu moći carstvo je obuhvatalo Bugarsku, Egipat, Grčku, Mađarsku, region Zapadnog Balkana, Jordan, Liban, Izrael, Palestinu, Rumuniju, Siriju, delove Arapskog poluostrva i sever Afrike. Čak i da  velike sile nisu urušavale stabilnost Otomanske imperije, Rejnolds ne veruje da bi takva heterogena celina mogla da preraste u modernu demokratsku državu.

- Veliki broj naroda i kulturološke razlike učinile su opstanak cartstva nemogućim. Homogena društva koja dele istu kulturu, jezik i religiju imaju veće šanse da izgrade demokratsku državu - objašnjava Rejnolds.

Slobodarski pokreti naroda unutar imperije vekovima su jačali, što je rezultovalo sve većim stepenom autonomije koje krajem 19. veka Porta davala pobunjenim oblastima. Posle poraza u Balkanskim ratovima 1912. - 1913. godine, Osmansko carstvo je polako ali sigurno gubilo uticaj u Evropi.

Džamijski kompleks u istanbulskom kvartu Fatih krajem 19. veka. Sagradio ga je veliki vezir Kodža Sinan-paša, onaj koji je na Vračaru 1594. godine spalio mošti Svetog Save da bi obeshrabrio srpske ustanike u Banatu. Foto: Wikimedia Commons/lccn.loc.gov/Fæ

3. Nizak stepen obrazovanja

Uprkos naporima da se stanovnici tokom 19. veka opismene, carstvo je sve više zaostajalo u odnosu na svoje evropske konkurente. Procene govore da je do 1914. godine između 5 i 10 odsto pismenih ljudi živelo u Osmanskom carstvu.

- Ljudski i prirodni resursi bili su relativno nerazvijeni - objašnjava Rejnolds. To znači da je državnom aparatu nedostajalo školovanih oficira, inženjera, službenika, lekara i ostalih stručnjaka.

4. Pogubno delovanje velikih sila

- Najveći konkurenti Osmanskog carstva konstantno su radili na njegovom urušavanju - objašnjava istoričar Judžin Rogan. Austrija i Rusija podržavale su balkanske narode u borbi za konačno oslobođenje od Turaka. Britanci i Francuzi su pretendovali na teritorije u Africi i Bliskom istoku koje su bile pod kontrolom Carigrada.

5. Pogubni rivalitet sa Rusijom

Carska Rusija je širila svoje teritorije stavljajući pod kontrolu sve više muslimanskog stanovništva. Tako je postala egzistencijalna pretnja Otomanskoj imperiji. Ipak, rivalitet sa Portom skupo je koštao carsku porodicu u Rusiji. Kada su se Rusi i Osmanlije našli na suprostavljenim stranama u Prvom svetskom ratu, Porta je prekinula protok robe koja je u Rusiju stizala preko Crnog mora. Car Nikolaj II i njegov ministar diplomatije Sergej Sazanov protivili su se pregovorima koji bi pomirili uzdrmane imperije. Taj sporazum bi možda sprečio Oktobarsku revoluciju, piše History.

6. Odabrali pogrešnu stranu u Prvom svetskom ratu

Savezništvo sa Nemačkom donelo je propast. Pre rata su dve države potpisale tajni ugovor. Usledio je sukob, a potom i krvava bitka kod Galipolja. Ona je trebala da zaštiti Carigrad od invazije savezničkih snaga 1915. i 1916. godine. Na kraju je Otomansko carstvo izgubilo oko pola miliona vojnika. Broj ranjenih i bolesnih vojnika porastao je na 3,8 miliona. Na kraju je 1918. godine potpisano primirje sa Velikom Britanijom.

Učešće u Prvom svetskom ratu bilo je presudno  za raspad nekada moćne imperije. Istoričar sa Univerziteta Kornel Mostafa Minavi tvrdi da je carstvo imalo potencijal da se transformiše u modernu multietničku saveznu državu. Umesto toga Prvi svetski rat doneo je propast, a pobednici su podelili njegovu teritoriju.

N.N.