Istorijska čitanka: Grčki evnuh kome pravoslavni hrišćani duguju to što danas imaju ikone

Teoktist, carski logotet, stoji prvi u redu sa belom kapom na glavi. Na tronu sede mladi car Mihailo III i njegova majka Teodora. Prikaz potiče iz „Madridske Skilice“, ilustrovane istorije vizantijskog hroničara Jovana Skilice iz XI veka. Same ilustracije su izrađene na Siciliji u XII stoleću, a rukopis se danas čuva u Madridu. Foto: Wikimedia Commons/Skyllitzes Matritensis (Biblioteca Nacional de España)/Cplakidas

Gotovo da se ništa ne zna o mladosti vizantijskog čoveka po imenu Teoktist, osim što ga niz onovremenih pisaca naziva evnuhom, odnosno uškopljenikom (za slabije upućene, čovekom kojem je hirurškim putem uklonjen polni organ); ako je zaista bio evnuh, a u to postoji izvesna sumnja zbog kasnijih optužbi o kojima će biti reči, onda se ta intervencija verovatno desila u ranoj dobi.

Ne zna se ni kada je ni gde rođen, ali dvoranin je bio 820. godine za carevanja Lava V Jermenina, verovatno kao pripadnik carske garde. Pošto je 822. odigrao ključnu ulogu u atentatu na vasilevsa, novi ga je čovek na tronu Mihailo II Amorijac nagradio patricijskim zvanjem i nameštenjem „kanikleja“, odnosno, postavio ga je za čuvara carske mastionice, predmeta izrađenog u obliku malog psa u kojem se nalazilo grimizno mastilo kojim je imperator potpisivao dokumenta.

Bila je to veoma važna pozicija u carskoj upravi, ali on je nastavio da napreduje pa se tokom vlade Mihailovog sina i naslednika Teofila uzdigao na poziciju dromologoteta, u suštini ministra spoljnih poslova, koji je ponekad bio i današnjim rečnikom „premijer“, u zavisnosti od toga da li je na toj funkciji bio čovek od posebnog poverenja vladara.

Teofil je Teoktista malo pre svoje smrti januara 842. imenovao i za člana regentskog saveta svog maletnog sina Mihaila III, pored carice Teodore i magistra Manojla Jermenina, tako da je time uspon bio potpun. A upravo su se u tom periodu odigrali događaji koji će Teoktistovo ime zlatnim slovima (da ne kažemo: grimiznim) upisati u istoriju hrišćanstva.

Vizantijski ikonoborac uništava ikonu Isusa Hrista. Prikaz potiče iz Hludovskog psaltira, vizantijskog rukopisa iz sredine IX veka, koji je verovatno nastao tajno pre nego što je ikonoklazma u Romejskom carstvu okončana. Foto: Wikimedia Commons/Eugene a

Naime, 726. godine izbila je velika jeres u Romejskom carstvu i čitav niz careva i patrijaraha počeo je tokom narednih decenija da zagovara i sprovodi uništavanje ikona i fresaka, smatrajući da se radi o idolopoklonstvu. Prvi ikonoborački period okončan je tek 787, ali je već 814. došlo do obnove ikonoklazme. U to doba, jedino je Rimska crkva bila potpuno pravoslavna, ali je zahvaljujući Teoktistu i na Istoku preovladala ova struja.

To se desilo tako što je početkom 843. godine okupio u svojoj kući najistaknutije ikonofilske dvorane i crkvene velikodostojnike, i ubedio ih da je kucnuo čas da se to pitanje napokon reši. Prethodno je morao da uveri i caricu Teodoru, koja je oklevala iz poštovanja prema svom pokojnom suprugu koji je bio ikonoklast. Sinod je potom potvrdio odluke Drugog sabora u Nikeji iz 787. godine i svrgnuo ikonoboračkog patrijarha Jovana VII Gramatika, na njegovo mesto ustoličivši ikonodulskog Metodija I, kojeg je car Teofil zbog pravoslavlja njegovog bio bacio u tamnicu.

Ovaj događaj se i dan-danas obeležava u Pravoslavnoj crkvi kao praznik Pobede pravoslavlja. Ustanovljen je već 11. marta 843. godine, a slavi se prve nedelje Velikog posta. Gotovo da nema srednjevekovnog izvora koji o Teoktistu ne govori kao o pokretačkoj sili iza ovih događaja: od Josifa Genesija preko Jovana Skilice do Jovana Zonare, zbog čega se u pravoslavnom kalendaru kao Prepodobni Teoktist proslavlja 20. novembra po julijanskom odnosno 3. decembra po gregorijanskom kalendaru.

Romejski car Lav VI predvodi prenos ostataka cara Mihaila III u imperijalni mauzolej u Crkvi Svetih apostola u Carigradu. Lav je zvanično bio sin Vasilija I Makedonca, a nezvanično upravo Mihaila III kojem je njegova majka Evdokija Ingerina decenijama bila ljubavnica. Prikaz potiče iz „Madridske Skilice“, ilustrovane istorije vizantijskog hroničara Jovana Skilice iz XI veka. Same ilustracije su izrađene na Siciliji u XII stoleću, a rukopis se danas čuva u Madridu. Foto: Wikimedia Commons/Skyllitzes Matritensis (Biblioteca Nacional de España)/Cplakidas

Zapravo je to datum njegove smrti: 20. novembar 855. godine. Nakon čitave decenije provedene u vrhu vizantijske politike, nakon ratova koje je vodio protiv Arabljana na Kritu i Siciliji te po Maloj Aziji i drugde, nakon poraza sa bojnih polja iz kojih se čupao spletkama, uspešno optužujući za neuspeh čak i caričinog brata Vardu (glavnog mu rivala) koji ga je sumnjičio da želi da se oženi Teodorom (zbog čega mogućnost da ipak nije bio evnuh), nakon potpisivanja tridesetogodišnjeg mira sa Bugarima, nakon sprovođenja više nego razborite fiskalne politike koja je dovela do punjenja carske riznice, nakon pomoći koju je pružao ljudima poput Svetog Ćirila i Lava Matematika, nakon brojnih građevinskih poduhvata koje je pokrenuo i dovršio — dakle, nakon svega toga, Mihailo III je napunio petnaest godina i postao nominalno punoletan, po ondašnjem zakonu.

I Teodora i Teoktist potcenili su mladoga vladara i njegovu želju da se ratosilja starateljstva, pa su ga još dodatno iznervirali organizovanjem smotre nevesti kojom prilikom su sami izabrali Evdokiju Dekapolitisu a odbacili Mihailovu miljenicu i ljubaznicu Evdokiju Ingerinu (kćer varjaškog gardiste Ingera). Pomenuti Varda, rival Teoktistov i brat Teodorin, iskoristio je iz egzila bes svog sestrića i dobio dozvolu da se vrati u prestonicu. Odmah potom Teoktist je ubijen, a Teodora prognana u manastir.

Mihailo III (kojeg su pristalice naredne dinastije pogrdno nazivali Pijanicom) zadržao je Dekapolitisu sa ženu, ali nije odbacio Ingerinu. Da bi smirio buru, udao ju je za svog prijatelja Vasilija, ali pošto je sa njom nastavio ljubavnu vezu, Vasiliju je dopustio vezu sa svojom sestrom Teklom. Ingerina je rodila Lava 866. a godinu dana kasnije i Stefana; pošto je upravo Vasilije nasledio Mihaila na tronu i uspostavio vlast Makedonske dinastije koja će vladati do 1056. godine, oba dečaka su kasnije postali carevi, ali njihovo očinstvo nikada nije razjašnjeno. Zvanično, bila su deca Vasilijeva, ali u to su svi sumnjali, počev od samog Vasilija.

(P. L.)