Kako rimski drumovi od pre 2.000 godina utiču na današnju ekonomiju: Da li je ovo dokaz da Balkan nikada neće sustići Zapad?

Detaljna karta balkanskih provincija Rimskog carstva krajem 1. i početkom 2. veka nove ere. Foto: Wikimedia Commons/Gustav Droysen/DIREKTOR

Sva multidisciplinarna istraživanja na poljima ekonomije i istorije pokazuju, da su mesta koja su bila prosperitetna pre stotinu, dve stotine, pet ili hiljadu godina — i danas pretežno prosperitetna. Kada se, međutim, dođe do pitanja kako je to moguće, udari se u zid, jer su tu u igri brojni faktori, tek čiji zbir daje konačan odgovor.

Preporučujemo

Da li je za održivost ekonomske aktivnosti tokom jednog tako dugog vremenskog perioda odgovorno nekadašnje dinastičko bogatstvo? Da li obrazovne institucije koje otkrivaju nova znanja, čuvaju stara i prenose ih s kolena na kolena? Da li vojna moć igra svoju ulogu?

Kakva je uloga kolektivnog mentaliteta koji, kao što vrlo dobro znamo, ima tendenciju kontinuiteta, odnosno, poseduje karakteristiku postojanosti i menja se ili nikako ili izrazito sporo? Možda bogatstvo gravitira ka bogatstvu, ili, što bi naš narod rekao, možda „para na paru ide“, samo ne isključivo na onom individualnom planu na koje se prvenstveno naša izreka odnosi, već i na narodno-prostornom polju?

Da nije možda infrastruktura tu ključan faktor, onaj koji u konačnici otvara vrata odgovara na ovo pitanje? Upravo je ovo poslednje ono na šta je tim danskih istraživača sa Univerziteta u Kopenhagenu obratio svoju pažnju, ali na jedan vrlo specifičan način: koncentrisali su se na faktor koji je prečesto zanemaren u svim dosadašnjim ispitivanjima — na putnu mrežu Rimske imperije sagrađenu pre oko dve hiljade godina, manje-više.

Maketa antičkog Sirmijuma, današnje Sremske Mitrovice, koji je krajem III i početkom IV veka bio jedna od četiri prestonice Rimskog carstva. Foto: Wikimedia Commons/mediaportal.vojvodina.gov.rs

Oni su ubedljivo demonstrirali da je gustina mreže antičkih rimskih puteva u snažnoj korelaciji sa današnjim prosperitetom u Evropi, što ekonomskim što infrastrukturnim što populacionim. I noćna osvetljenjost Evrope, snimljena iz satelita, povezana je sa pomenutim parametrom. Sve što su otkrili ukazuje da je ulaganje u infrastrukturu — definitivno put ka prosperitetu.

Čak i za današnje standarde, infrastrukturni projekti Rimske imperije bili su masivni: kada je carstvo 117. godine bilo na svom teritorijalnom vrhuncu, u trenutku smrti imperatora Marka Ulpija Nerve Trajana, najčešće nazivanog prosto Trajanom (rođen je 53. a princeps postao 98, te je stoga vladao devetnaest godina), širom Evrope, Severne Afrike i Bliskog istoka postojala je razgranata mreža od preko 80 hiljada kilometara puteva.

Mnogi od njih su opstali da dana današnjeg (setimo se samo Vije Apije), dok su oni koji nisu preživeli nemar i zub vremena, zapravo udarili trase koje prate današnji autoputevi. Razlog njihove dugovečnosti leži u tehnologiji putogradnje, jer nikada jedan narod nije imao inženjere kakve su tada imali Rimljani. Ukratko, svaki rimski put posedovao je nekoliko slojeva: prvo bi trasu posuli lomljenim kamenom, zatim šljunkom i peskom, i na kraju na sve to položili goleme kamene blokove. Rezultat te domišljatosti i divovskih napora bio je izvanredan i postojan.

Karta Rimskog carstva 117. godine. Foto: Wikimedia Commons/Andrei nacu

Zato je tim naučnika predvođen Karl-Johanom Dalgardom prvo došao do sveobuhvatne baze glavnih starorimskih drumova koji je sakupio i objavio Univerzitet u Harvardu. Nakon toga, „nalepili“ su ga preko satelitskih snimaka noćnog osvetljenja iz 2010. godine. Ekonomski stručnjaci inače često koriste noćno osvetljenje da bi ga povezali sa stepenom privrednog razvitka, ispravno se vodeći devizom, da što je više svetlosti na nekom prostoru, to je veća i razvijenost; ali ovo što su Danci uradili nikome do sada nije palo na pamet.

Ono što im je prvo upalo u oči jeste korelacija između ova dva kartovna parametra na prostorima današnje Francuske, Švajcarske, Belgije, Holandije, Austrije, Slovenije, Severne Italije, čak i nekih delova Balkana, te onih današnjih nemačkih pokrajina koje su na levoj obali Rajne i koje su stoga nekada bile u okvirima Rimske imperije: najbogatija tamošnja oblast je i dan-danas Baden-Virtenberg.

Šta su konkretno otkrili? Budući da rimski drumovi nisu povezali samo velike gradove poput Lugdunuma (današnji Lion) i Lutecije (današnji Pariz), već i manje varoši sa metropolama, tim danskih naučnika ustanovio je da se na skoro svakoj raskrsnici antičkih puteva danas nalazi krupna tačka noćnog osvetljenja.

Dalgard i „ekipa“ su nakon toga čitavo zemljište Rimske imperije podelili na kvadrate od po jednog stepena geogradske širine i dužine i izmerili gustinu putne mreže u svakom od njih. U svakom kvadratu su potom izmerili broj današnjih stanovnika, gustinu postojeće putne mreće kao i ekonomsku aktivnost unutar njih. Rezultat je izrazito indikativan: oni kvadrati koji su u antici imali više puteva imaju više puteva i danas, kao i više stanovnika i viši stupanj privrednog razvoja.

Rimska vojska čeka neprijatelja. Obično nikada nisu prvi napadali u bici. Foto: Wikimedia Commons/russavia

Međutim, postavlja se tu sada pitanje kauzaliteta. Možemo li zbilja kazati, da su antički putevi uzrokovali veću privrednu delatnost od onoga doba do današnjeg dana? Ili je možda prikladnije reći, da su prosperitetniji prostori u antičko doba imali tendenciju da grade za sebe više puteva nego mesta kojima je to nedostalo?

Danski tim naučnika pruža dokaze u prilog prve teze, da postoji veza između antičke putogradnje i današnje razvijenosti, jer, za početak, Rimljani nisu gradili puteve imajući na umu trgovinu već je njihova primarna uloga bila vojna: dakle, cilj je bio jednostavnije, brže i pouzdanije premeštanje legija iz jedne tačke u drugu.

— Rimski putevi su često građeni u novoosvojenim predelima u kojima do tog trenutka nije postojala razgranata mreža krupnih naseobina — kaže Dalgard.

Doduše, Galija je imala razvijene i bogate gradove i pre dolaska Julija Cezara, tu ga moramo dopuniti i ispraviti, ali ništa uporedivo sa dometom ostvarenim nakon pripajanja od strane Rima; u vekovima nakon Cezara, Galija je postala najrazvijeniji deo imperije, „industrijsko“ srce carstva, sa kojim ni sama Italija, ušuškana u eksploataciji provincija, nikako nije mogla da se meri. Ali suština njegovih reči je tačna: u mnogim slučajevima, prvo su došli putevi a tek onda naseobine i gradovi, koji su uglavnom nastajali na raskršćima.

Rimljani grade kastrum u Mamucijumu, današnjem Mančesteru. Foto: Wikimedia Commons/manchester.gov.uk

Što se tiče prostora Balkana, vidi se da je antička putna mreža na prostoru današnje Srbije, Bosne, Crne Gore i Bugarske, pa čak i Grčke koja je i tada bila prevashodno što se trgovine tiče pomorska zemlja, smanjene gustine nego u gorepomenutim krajevima. Tu negde oko zapadne Hrvatske gustina blago počinje da se povećava. To upravo prati stepen privredne razvijenosti pomenutih balkanskih republika u današnje doba.

Postavlja se takođe i pitanje, šta se desilo sa rimskim drumovima u Severnoj Africi i Bliskom istoku. Odgovor leži u arapskom proboju sa Arabljanskog poluostrva nakon pojave islama. Naime, Arabljani su narod koji je oduvek za prevozno sredstvo koristio kamile; kada su pokorili pomenuta podneblja, vremenom su ona prihvatila i tu njihovu naviku, neotuđivu od sveukupne njihove kulture.

Tako je napušten kolski saobraćaj u korist kamiljeg; kamilama nisu bili potrebni ti putevi koji su stoga, tako neodržavani, počeli da propadaju u tom surovom pustinjskom i polupustinjskom okruženju; pritom ni karavanske trase nisu pratile te puteve. Zbog toga korelacija između rimskog druma i ekonomske razvijenosti ne postoji u slučaju Severne Afrike i Bliskog istoka, kao što ne postoji ni u Nemačkoj istočno od Rajne, u Skandinaviji, i drugde gde rimska „kaliga“ nikada nije kročila. Dakle, poenta je da se gustina rimske putne mreže može nadoknaditi, ali ne preko noći.

Rimski legionar. Foto: Wikipedia/MatthiasKabel

(Kaliga je, za one koji ne znaju, bila posebna i vrlo izdržljiva sandala koju su nosili rimski legionari. Poznati imperator Kaligula zapravo sve zvao Gaj Julije Cezar Germanik, dok mu je Kaligula bio tek nadimak koji je dobio od vojske kada je kao dečačić na pohodima pratio svoga oca Nerona Klaudija Druza, ili Tiberija Klaudija Nerona, ne zna se kako se tačno prvobitno zvao, a kojeg je istorija upamtila kao Germanika Julija Cezara. Uglavnom, pošto se od malih nogu oblačio kao „mator“ legionar, sa sve minijaturnom opremom, bio je miljenik vojske koja mu je nadenula pomenuti nadimak, koji se može prevesti kao Čizmica, Cipelica, Sandalica.)

Moramo dopuniti to, da izgleda kao da negativna korelacija postoji vezano za naše krajeve, za prostore Srbije, Crne Gore i Istočnog Balkana. Uzmimo primer srpske srednjevekovne države koja uopšte nije brinula o održavanju rimske infrastrukture iako ju je masivno koristila, za razliku od Francuskog kraljevstva ili Svetog rimskog carstva koji su o njoj više vodili računa. Posledice toga nemara (pre svega nemanjićkog) mi i dan-danas osećamo. Pritom, simptomatično je koliko se artikulacija našeg mentaliteta u ovoj konkretnoj stvari nije mnogo izmenila: puteve koristimo masivno, a oni su puni rupa i u katastrofalnom stanju.

Na kraju, zaključak istraživanja je sledeći, i vrlo očigledan: infrastrukturalne investicije podstiču razvoj, kako momentalni, na kratki rok, tako i dugoročni. Puteve koje danas gradimo osetiće na pravi način tek naše potomstvo za pedeset ili stotinu godina, ali i oni ljudi koji na ovim prostorima budu živeli za par hiljada godina. Stoga, moramo graditi puteve, mnogo puteva. Stoga, moramo širiti na sve strane železničku mrežu. A ako katkad nemamo novca, moramo ga naći, jer para na paru ide.

VIDEO Lobanja do lobanje- legijski logor u Viminacijumu:

(P. L)