Zašto je krvavi ustaša Mile Budak zajedno sa Srbima prepešačio Albaniju, i šta je jedan fratar zapisao o tome?

Mile Budak, ustaški doglavnik, i lokalni ustaški zapovednik Jurica Frković, u Gospiću 1942. godine na proslavi godišnjice uspostave tzv. NDH. Foto: Znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije

Mile Budak (1889-1945) je bio jedan od glavnih osnivača i ideologa ustaškog pokreta koji je sredinom tridesetih godina delovao iz emigracije (iselio se nakon pokušaja atentata na njega od 7. juna 1932. godine, koji su izveli ljudi bliski načelniku zagrebačke policije Janku Bedekoviću), zajedno sa Pavelićem, a potom se nakon amnestije vratio u Kraljevinu Jugoslaviju i podrivanje ustavnog poretka nastavio u sopstvenoj zemlji, koju je mrzeo koliko i Srbe.

Preporučujemo

Tokom Drugog svetskog rata i postojanja tzv. Nezavisne Države Hrvatske, bio je doglavnik, jedno vreme ministar bogoštovlja i nastave, potpisnik rasnih zakona uperenih protiv Srba, Jevreja i Roma, potom hrvatski ambasador u Berlinu, konačno i ministar inostranih poslova tzv. NDH.

Iz zemlje je maja 1945. godine utekao pred naletom Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, preko Slovenije u Austriju. Tamo se predao Britancima, koji su ga fino 17. tog meseca vratile partizanima, zajedno sa mnogim drugim pripadnicima kvislinških vojnih formacija među kojima su prednjačile one „endehazijske“. Za razliku od većine tih „običnih“ ustaša i domobrana — koje su osvetnički nastrojeni jugoslovenski partizani pobili na Blajburgu i u okolini te tokom usiljenih marševa po Sloveniji — Budaku je suđeno.

Mile Budak sa italijanskim oficirima u Gospiću 1942. godine, na proslavi godišnjice uspostave tzv. NDH. Foto: Znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije

I to mu je suđeno brzopotezno, pošto je već 6. juna osuđen na smrt vešanjem, zajedno sa ostalim istaknutim ustašama koji su do tog trenutka bili pohvatani: Nikolom Mandićem (drugim i poslednjim predsednikom vlade tzv. NDH), Nikolom Štajnflom (ministrom oružanih snaga), Pavom Cankijem (ministrom bogoštovlja i pravosuđa) i Jurajem Rukavinom (prvim zapovednikom Ustaške vojnice i utemeljiteljem logora Jadovno). Budak je tokom suđenja plakao i tvrdio da ni za šta nije kriv, a ta prva tura osuđenih ustaša povešana je već narednog dana; komunisti su se pobrinuli da im se mesto ukopa do dan-danas ne zna.

U jednom intervjuu koji je 2013. godine dala „Novoj srpskoj političkoj misli“, Jovanka Broz se dotakla i svoje ličke porodice Budisavljevića koja je davala „dosta oficira i popova“, i koja se „prosto takmičila sa hrvatskom porodicom Rukavina“, koja je po njenim rečima u tom kraju bila vrlo ugledna. „Uvek se gledalo koja će od ovih porodica više sablja pasati, tj. imati više oficira. Uvek su Rukavine nadmašivale Budisavljeviće za jednu sablju“, sećala se ona porodičnih priča iz perioda Vojne krajine. Pošto je pomenuti Juraj Rukavina rođen u Perušiću u Lici, moguće je da je u pitanju izdanak iste porodice.

Ali, Jovanka se sećala i drugih stvari i starih zapisa koji su se čuvali u kući Budisavljevića, pa tako i jednog koji se ticao Mileta Budaka. Ili je barem ona tako mislila, kada je rekla: „Bio je tu još jedan zapis o kome se govorilo da su se naši stari Budaci ’među sobom znali sarađivati’. Ja mislim da su stari Budaci, ta lička porodica iz koje potiče i zloglasni Mile Budak, prekršteni Srbi“.

Srpski narod u zbegu pred ustašama u Bosni juna 1942. godine. Foto: Znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije

To ne mora biti istina (zamislite, nisu svi Hrvati pokatoličeni Srbi), ali ako jeste, onda Onaj gore ima izvrstan smisao za humor i ironiju, jer slučaj je hteo da se Mile Budak — taj čovek koji je vaskrsnuo poklič „Srbe na vrbe“, zlikovac koji je u Gospiću 22. jula 1941. godine dao izjaviti da trećinu Srba treba pobiti, trećinu proterati, a trećinu pokatoličiti — povuče preko Albanije zajedno sa srpskom vojskom.

Do toga je došlo zato, što je s početkom Prvog svetskog rata regrutovan u austrougarsku vojsku i poslat na srpski front. Ranjen je već na samom početku sukoba, i tokom Kolubarske bitke — kojom su Srbi proterali po drugi put neprijatelja preko Save i Drine — zarobljen od strane srpske vojske u Valjevu 8. decembra 1914.

U zarobljeništvu je ostao i zajedno sa srpskom vojskom pešice se povlačio preko Albanije krajem 1915. i početkom naredne godine. Tada je predat Italijanima koji su ga poslali u logor na ostrvu Asinari kod Sardinije, gde je dočekao kraj rata.

Razvašljivanje srpskih vojnika mehaničkim uništavanjem vaši nakon Albanske golgote 1916. godine. Foto: Wikipedia/Intermedichbo

Interesantno je to, što on nije bio jedini. Daleko od toga. Ovde ćemo izdvojiti slučaj fra Gabra Cvitanovića. Po svemu sudeći, bio je to pošten i častan čovek, i vojni sveštenik austrougarske vojske tokom Velikog rata. Na srpski front stigao je sredinom novembra 1914. godine, a zarobljen je istovremeno sa Budakom u Valjevu, doduše, ne iz istih razloga. Naime, Cvitanović je odbio da se povuče i da ostavi ranjene i bolesne vojnike, pa je praktično dobrovoljno stupio u zarobljeništvo Kraljevine Srbije.

Nakon Valjeva bio je u Nišu, pa se skupa sa srpskom vojskom krajem 1915. pešice povlačio preko Albanije, gde je bio predat Italijanima koji su ga, kao i Budaka, smestili u zarobljenički logor na ostrvu Asinari kod Sardinije, gde je kao i Budak dočekao kraj rata. Za razliku od njega, međutim, Cvitanović je nakon rata doktorirao i predavao crkvenu istoriju na makarskoj franjevačkoj bogosloviji, bio misionar u SAD, vršio razne dužnosti u svom monastičkom redu, a posle rata predavao na Bogoslovskom fakultetu u Zagrebu do 1953. godine. Umro je 1955.

Pošto je pisao dnevnik, koji je kasnije objavljen, znamo mnogo o njegovim iskustvima iz tog perioda. Poznati hrvatski istoričar i leksikograf Trpimir Macan o tome kaže: „U ’Dnevniku’ se odrazuju sve strane zarobljeničkog života, kako psihičke tako i materijalne. Iako zaokupljen dnevnim zbivanjem i prilikama, Cvitanović je zapisao i neka zapažanja koja nadmašuju puko registriranje“.

„Maslinove grane ne mogu zameniti šljive u Srbiji“. Srpska vojska se oporavlja na Krfu početkom 1916. godine. Foto: Wikipedia/Goldfinger/Samson Černov

Koja su to zapažanja? Ovo će vam biti jako interesantno. Macan kaže: „Zapaža on susretljivost srpskoga puka, primjere pojedinačne plemenitosti, jednakost postupka prema srpskim i zarobljenim bolesnicima, pa nakon ukupnoga svoga zarobljeničkog iskustva kaže ’da zarobljenici nisu nigdje toliko slobode uživali kao baš u Srbiji’. Dakako, ne idealizira on prilike u srpskom zarobljeništvu, ali mu se nužno nameću usporedbe sa onim italijanskim. On također iznosi svoje opaske o raspoloženju naroda u krajevima kroz koje su se povlačili.

Napokon, porazno je njegovo svjedočenje o smještajnim, higijenskim i zdravstvenim prilikama u talijanskom zarobljeništvu, o talijanskim postupcima, o silnom neskladu između službene propagande i stvarnosti (slaba prehrana, boleštine, pomor na tisuće ljudi). I ti su zapisci također protkani kritičkim mislima o dvadesetom stoleću i o općenitom propadanju vrednota, kako je Cvitanović doživljavao svoje dane kao zabrinut katolički svećenik“.

Postavlja se pitanje, nije li i Budak jednako tako svedočio o „susretljivosti srpskoga puka“, o „jednakosti postupka prema srpskim i zarobljenim bolesnicima“, o tome da „zarobljenici nisu nigdje toliko slobode uživali kao baš u Srbiji“? Šta mu se to desilo, pa je taj isti srpski puk poželeo da uništi? I još da na kraju plače na suđenju?

(O. Š.)