Katolički sveštenik u partizanima: Hrvatima je draži Stepinac, a ni Srbima se ne uklapa u narativ

Svetozar Ritig, hrvatski sveštenik (župnik centralne zagrebačke Crkve Svetog Marka od 1917. do 1941. godine), crkveni istoričar, teolog i učesnik Narodnooslobodilačkog rata. Foto: Wikipedia/Unknown author

„Mi svećenici bili smo uvijek narodni ljudi. [...] Nažalost, u posljednje vrijeme mnogi su naročito mladi svećenici zaboravili na ovu svoju narodnu i kršćansku dužnost. Ovo što su mlađi svećenici sada učinili jeste izdaja narodnih ideala. To je peta kolona, koja je izdala osjećaje svoga naroda.”

Preporučujemo

Da nisu svi hrvatski sveštenici u Drugom svetskom ratu stali uz ustaški režim, i aktivno sudelovali u genocidu nad Srbima, Jevrejima i Romima, te progonu neistomišljenika među Hrvatima, pokazuje upravo primer čoveka koji je ovo izgovorio na Drugom zasedanju Zemaljskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH) u Plaškom 12. oktobra 1943.

Radi se o Svetozaru Ritigu. Rođen 1873. u Brodu na Savi (Slavonski Brod do 1945), u porodici izgleda daljeg nemačkog porekla, po završenoj osnovnoj školi, osetivši božji poziv, u Travniku je pohađao semenište, a potom dalje bogoslovske studije u Sarajevu, Đakovu i Rimu. Zaređen za sveštenika 1895, postao je sekretar đakovačkog episkopa (hrv. biskupa) Štrosmajera.

Crkva Svetog Marka na Markovom trgu u Zagrebu. Svetozar Ritig je bio njen paroh od 1917. do juna 1941., kada je kao „srboljub” morao da beži od ustaša. Foto: Shutterstock

Izvesno vreme je uređivao zagrebački „Katolički list”, i predavao crkvenu istoriju u Đakovu i na Bogoslovskom fakultetu u Zagrebu. Doktorirao je u Beču 1902, i do izbijanja Velikog rata objavio dva značajna naučna rada: „Povijest i pravo slovenštine u crkvenom bogoslužju, sa osobitim obzirom na Hrvatsku” (1910) i „Martirologij srijemsko-panonske metropolije” (1911).

Već tokom te prve decenije 20. veka ušao je u politički život Kraljevine Hrvatske-Slavonije (u okviru Ugarske, i preko nje Austrougarske), kao član Hrvatske stranke prava, koja je u periodu 1905—1918. bila deo Hrvatsko-srpske koalicije, što je bilo u skladu s njegovim jugoslovenskim opredeljenjem; od 1908. do 1918. bio je i poslanik Hrvatskog sabora, ispred kotara Đakovo.

Sveštenik u klasičnom smislu postao je 1915. imenovanjem za paroha (hrv. župnik) Crkve Svetog Blaža, ali samo dve godine kasnije postavljen je za paroha centralne zagrebačke Crkve Svetog Marka (na Markovom trgu), što je položaj na kojem je ostao sve do juna 1941. Iste te 1917. putovao je u Švajcarsku, gde je uspostavio vezu između Sabora i emigrantskog Jugoslovenskog odbora.

Shodno tome, 1918. bio je član Narodnog veća kratkotrajne Države SHS, a posle njenog ujedinjenja s Kraljevinom Srbijom, i član Privremenog narodnog predstavništva. 1919. boravio je u Rimu, gde je u ime hrvatskih katoličkih episkopa papi Benediktu XV lično predao memorandum, koji je sam napisao, kojim je od Svete stolice tražio priznanje Kraljevine SHS.

Prizor sa jedne školske priredbe u Beogradu 1935. godine: devojčice koje personifikuju banovine okružuju onu koja personifikuje Jugoslaviju, koja ih simbolično natriljuje. Bratstvo i jedinstvo na monarhijski način. Foto: Wikipedia/Public domain/Gmihail/Mihailo Grbić

Politički aktivan ostao je i u novoj državi, sada kao član Hrvatske zajednice, liberalne partije građanskog usmerenja koja se zalagala za federalistički ustroj zemlje, ali bez uspeha na opštim izborima; tek 1927. u okviru koalicije Hrvatski blok, dva njena kandidata su uspela da osvoje mesta u Narodnoj skupštini: Ante Pavelić i Ante Trumbić.

Međutim, uprkos tome, sam Ritig — čije treće značajno delo, „Glagoljica u našim krajevima od XIII. do XV. vijeka”, izlazi 1923. — koji je pozivao na radikalniji pristup u rešavanju socijalnih problema u zemlji, uzastopce je biran za gradskog odbornika Zagreba od 1927. do 1932.

Posle atentata u Narodnoj skupštini juna 1928. i zavođenja Šestojanuarske diktature 1929, politički dezorijentisani Ritig se sastao s Pavelićem (pred njegov odlazak u emigraciju) i Milom Budakom, tada disidentima a kasnije ratnim zločincima; nije jasno da li se Ritig tom prilikom složio s njima da Jugoslaviju treba rušiti, ali čak i da jeste, brzo se predomislio.

Svetozar Ritig govori na sastanku Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta u Topuskom 18. maja 1944. godine. Foto: Wikipedia/Unknown author

Već 28. novembra 1929. u Gradskom veću Zagreba napao je Pavelića, između ostalih, i ovim rečima: „Grad Zagreb je postao velik po tome, što je on nosilac i apostol ove jugoslavenske misli [...] za nas Hrvate druge obećane zemlje nema nego Jugoslavije [...] Zato sav onaj rad dr Pavelića [...] ne izvire iz genija hrvatskog naroda [...] nego iz službe tuđinskoj misiji, tuđinskoj politici”.

Njegovo tadašnje: „Ne tražimo tuđe, ali ne dajemo ni svoje!”, Broz će 1944. na Visu preformulisati i skratiti u jezgrovito geslo: „Tuđe nećemo — svoje ne damo!”. Ali Ritigovo insistiranje na srpsko-hrvatskom pomirenju i jedinstvenosti, posebno to što je predvodio tzv. Poklonstvenu delegaciju kralju Aleksandru u Beograd, donelo mu je veliki broj neprijatelja među hrvatskim nacionalistima.

Posle Marseljskog atentata, bio je četvrti po redu potpisnik memoranduma kojim su najugledniji Hrvati od regenta Pavla tražili preuređenje unutrašnjih odnosa u Kraljevini Jugoslaviji (prvi potpisnik je bio zagrebački arhiepiskop (hrv. nadbiskup) Bauer, drugi Stepinac kao arhiepiskop-koadjutor, a treći splitski arhiepiskop Bonefačić; ugled, značaj i visina položaja Ritiga vidi se već po tome).

Svetozar Ritig drži besedu okupljenim partizanima, pre početka mise ispred crkve u Topuskom 1944. godine. Foto: Wikipedia/Unknown author

Krajem tridesetih aktivno je radio na zbrinjavanju jevrejskih, poljskih i čeških izbeglica, koje su bežale pred nacističkim terorom. Uskoro je i sam morao da beži: žigosan kao „srboljub”, nakon što su Nemci dopustili stvaranje tzv. NDH i na vlast u njoj postavili marginalni ustaški pokret (zato što je Maček to odbio), Ritig je 30. juna 1941. pobegao, posle dojave da ga režim planira da uhapsi.

Prirodno, sklonio se kod svog brata u Novi Vinodoloski, koji se nije nalazio u okviru tzv. NDH već je bio pripojen Italiji, ali je već krajem avgusta prešao u susedno Selce, gde je uhvatio vezu s komunistima i počeo novčano pomagati Narodnooslobodilački pokret (NOP), i gde je ostao sve do pada Italije početkom septembra 1943.

10. septembra je organizovan njegov put automobilom u Otočac, gde se sastao s predsednikom Izvršnog odbora AVNOJ-a dr Ivanom Ribarom, kao i Andrijom Hebrangom. Potom je 12. septembra prisustvovao Drugom zasedanju ZAVNOH-a u Plaškom, gde je održao govor čiji smo deo citirali na početku. Zatim se vratio u Selce.

No par dana kasnije s Ribarom je posetio krčkog episkopa Srebrnića, koji je, tom prilikom odbio da podrži NOP, a onda godinu dana kasnije i formalno zabranio svom kliru svaku saradnju s partizanima, što je Ritiga izazvalo da napiše oštar „Odgovor krčkom biskupu na njegovu osudu NOP-a”. Na Trećem zasedanju ZAVNOH-a maja 1944. u Topuskom izabran je za člana predsedništva tog tela.

Izvršni odbor Zemaljskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja Hrvatske, 1944. godine. Svetozar Ritig je drugi sleva, dok njemu sleva sedi predsednik ZAVNOH-a Vladimir Nazor. Foto: Wikipedia/Unknown author

Nakon rata je bio predsednik Komisije za verske poslove NR Hrvatske, poslanik njenog Narodnog sabora (u koji se ZAVNOH transformisao), ministar bez portfelja u njenoj vladi u periodu 1946—1954. (te poslednje godine se penzionisao), a bio je i poslanik Ustavotvorne te Narodne skupštine FNRJ. Takođe, i član jugoslovenske delegacije na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1946.

Redovni član Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU) postao je 1947, a značajno je i to što je pokrenuo osnivanje Staroslovenske akademije, koja je 1952. postala Staroslovenski institut, koji će posle njegove smrti nositi njegovo ime sve do 1997. A umro je 21. jula 1961. u Zagrebu.

Njegovo nasleđe je bespotrebno kontroverzno u današnjoj Hrvatskoj, samo zato što tamošnjim nacionalistima potkopava narativ o antikatoličkoj prirodi komunističkog režima, i zato što se jedan katolički sveštenik usuđivao da poziva na bratstvo sa Srbima; istovremeno, u Srbiji se pak ne pominje zato što i ovdašnjim nacionalistima potkopava narativ o zločinačkoj prirodi i suštini Katoličke crkve.

(P. L.)