EVNUSI U VIZANTIJI: Zašto je prva pravoslavna imperija volela muškarce bez penisa (FOTO)

Vizantijski car Mihail VII Parapinak na Svetoj kruni Ugarske. Foto: Wikimedia Commons/Szilas/A magyar Szent Korona

Preporučujemo

Čak i pre doba klasične starine, na prostoru Istočnog Mediterana razvila se kastracija muškaraca kao deo religijske prakse koja je opstala i koja se prenela u grčko-rimski svet.

Znamo da su evnusi bili uobičajeni u kulturama drevnog Egipta, Asirije, Vavilona i Persije, u kasnijim vremenima znamo da su među sledbenicima boginje Kibele bili i tzv. gali koji su praktikovali samokastraciju, a bilo je i drugih kultova u kojima su evnusi igrali važnu ulogu.

Budući da se hrišćanstvo pojavilo i tokom najkritičnijeg svog perioda razvilo na prostoru Bliskog istoka, ne čudi što se ova praksa prenela i u hrišćansku eru, mada ne možemo biti sigurni u kom obimu i u kolikoj meri je bila zastupljena u ranoj Crkvi. Znamo da se evnusi pohvalno pominju u Novom zavetu, da sam Isus Hrist o njima pohvalno govori.

"A ja vam kažem: Ko otpusti ženu svoju, osim za preljubu, i oženi se drugom, čini preljubu; i ko se oženi otpuštenicom, čini preljubu. Rekoše mu učenici njegovi: Ako je tako čovjeku sa ženom, nije dobro ženiti se. A on im reče: Ne mogu svi primiti tu riječ do oni kojima je dano. Jer ima uškopljenika koji su se tako rodili iz utrobe materine; a ima uškopljenika koje su ljudi uškopili; a ima uškopljenika koji su sami sebe uškopili Carstva radi nebeskoga. Ko može primiti, neka primi!" (Matej 19:9-12).

Pokrštavanje evnuha, Rembrantova slika iz 1626. godine na kojoj je prikazan Sveti apostol Filip koji pokrštava etiopskog uškopljenika na putu između Jerusalima i Gaze, u činu koji se smatra utemeljenjem Etiopske crkve. Foto: Wikimedia Commons/rkd.nl/nl

Jedan od važnijih ranohrišćanskih pisaca, Tertulijan, koji je stvarao krajem II i početkom III veka, čak povremeno i samog Isusa i Svetog Pavla opisuje rečju "spadones" što se u određenim kontekstima može prevesti kao "devica" ali i kao "evnuh"; kada je metafora za celibat, Tertulijan ide toliko daleko da čak kaže da je Sveti Pavle bio kastriran premda toga nema u Svetom predanju te i nije zvanični stav Crkve nikada bio.

Zbog svega toga ne čudi što je ruska sekta iz XVIII veka, "skopci", odnosno uškopljenici, sakatila sopstvene genitalije, mada čudi zašto je bila toliko proganjana, budući da tu praksu čak i jevanđelje odobrava.

Međutim, da se vratimo unazad kroz vreme, dosta unazad, nekih hiljadu i po godina unazad. Iako su evnusi postojali u Rimu još od prvih careva (uvek su dolazili sa strane jer su Rimljani branili kastraciju sopstvenih građana i podanika), njihov uspon je istinski počeo tek onda kada su imperatori Dioklecijan krajem III veka i par decenija kasnije Konstantin Veliki uveli istočnjačke ceremonijalne običaje na dvor, jer su tek tada rimski carevi počeli ozbiljno da se okružuju evnusima.

Evnusi su ih kupali, šišali, oblačili i vršili administrativne uloge služeći kao fizička barijera između vladara i drugih pripadnika vladajuće strukture, što je im donelo veliku moć i uticaj u imperiji.

Vizantijski car Justinijan I na mozaiku u Raveni. Foto: Wikimedia Commons/Petar Milošević

Od ranog vizantijskog vremena, kada je podela na Istočno i Zapadno rimsko carstvo u V veku postala trajna, broj evnuha u državnoj administraciji, pa čak i među upravnicima privatnih imanja, počeo je nezaustavljivo da raste. Toliko je, zapravo, narastao, da je došlo do pojave paralelne strukture u okviru koje su evnusi živeli i radili: recimo, postojali su obični evnusi a postojali su i arhievnusi, oni koji su kontrolisali veći broj evnuha i koji su obavljali najviše funkcije u imperiji, u hijerarhiji odmah ispod imperatora.

Dakle, gde god bi se okrenuli, mogli ste da vidite evnuhe. Prvo su dolazili sa prostora Kavkaza i Persije jer je Justinijan svojim zakonikom produžio zabranu kastracije unutar svojih granica, a onda se pojavio islam i tržište robova je dodatno naraslo pa su evnusi počeli da stižu i iz kalifata. Konačno su i sami Romeji smekšali svoj stav o ovom pitanju te počeli da kastriraju mlađe sinove shvativši koje sve prednosti to donosi u karijeri; posebno je iz Paflagonije dolazio veliki broj domaćih evnuha. Sve to je jedva bilo dovoljno da zadovolji potražnju za uškopljenicima koje je ondašnja grčka crkva videla kao bića slična anđelima koja transcendiraju stvarnost i premošćuju jaz između ovostranog i onostranog.

Postojala su dva osnovna tipa evnuha, oni kastrirani pre puberteta (koji su imali duže udove, bili isfeminiziraniji zbog nedostatka testosterona tokom razvoja, i posedovali anđeoske glasove zbog čega su bili traženi za potrebe crkvenih horova) i oni kastrirani posle puberteta (koji su zadržali sve muške karakteristike, izuzev očiglednog nedostatka). Takođe, evnuh je mogao da bude delimično kastriran, uklanjanjem testisa, ili potpuno kastriran, uklanjanjem i penisa i testisa. U prvom slučaju bili su traženi kod dama, što je bila kao neka stara forma "sigurnog seksa", savršeni zločin.

Narzes, romejski evnuh jermenskog porekla koji je za vreme Justinijana u VI veku bio jedan od dvojice najuspešnijih i najuglednijih generala. Foto: Wikimedia Commons/Vahan.hovh

Što se tiče slavnih evnuha, pomenimo, ilustracije radi, da je za vreme Justinijana u VI veku živeo evnuh Narzes, čovek jermenskog porekla koji je uz Velizara bio najistaknutiji i najuspešniji general svog vremena. U istom periodu postojao je i general Solomon, takođe evnuh, a vek ranije na dvoru Teodosija II glavni ministar bio je Hrisafije.

Pomenimo i Teofilakta Lakapina, najmlađeg sina imperatora Romana I, koji je u svojoj ranoj mladosti kastriran da bi se što brže uspeo uz crkvene lestvice moći i koji je februara 933. godine postao carigradski patrijarh. Tu poziciju će držati do svoje smrti dvadeset i tri godine kasnije, što je neuobičajeno dugo, posebno imajući u vidu da su mu otac i ostatak porodice svrgnuti sa vlasti 944. godine. Konačno, pomenimo i Svetog Ignjatija Carigradskog, patrijarha iz IX veka i prvog nedvosmisleno dokazanog evnuha među svecima i Pravoslavne i Katoličke crkve.

Konačno, bilo je i drugih slavnih evnuha pošto su mnogi carevi svoje političke suparnike i njihove sinove nakon ustoličenja za svaki slučaj kastrirali kako bi ih odstranili iz svake buduće jednačine u eventualnoj borbi za presto, pošto car ne može biti neko ko nije sposoban da obezbedi naslednika. Nama to možda zvuči kao divljaštvo, ali da li je zaista tako? Da li je to možda rafinirani i prefinjeni oblik političke borbe i opšte kulture? Nisu li Romeji bili u pravu kada su govorili da je to humanije od ubistva?

(O. Š.)