ŠVEĐANI SU JEDNOM IMALI IMPERIJU: Već 203 godine nisu ratovali, ali su pre toga bili strah i trepet Evrope (FOTO)

Švedski kralj Gustav II Adolf u Bici kod Brajtenfelda u blizini Lajpciga 1631. godine. Foto: Wikimedia Commons/Rama

Preporučujemo

Švedska nikada nije imala imperiju na formalni način, nikada nijedan švedski kralj nije seo i rešio da se kruniše za cara. Suština je, međutim, mnogo bitnija od forme. Španija je za sve vreme postojanja svoje imperije bila kraljevina, kao i Britanija, čija se kraljica Viktorija uzdigla na caricu Indije tek usputno.

Švedska imperija, "era velike moći" (šved. stormaktstiden) kako oni taj period zovu, odnosi se na vreme kada je ovo kraljevstvo kontrolisalo najveći deo Skandinavije i veći deo Baltika, kada su njene armije bile strah i trepet Evrope, kada je ova zemlja vojno intervenisala duboko po Srednjoj Evropi i diljem Istočne.

Kao početak uspona Švedskog kraljevstva na rang velike evropske sile uzima se zakraljenje Gustava II Adolfa 1611. godine koji će postati najveći vladar ove zemlje, veliki reformator i jedan od najbriljantnijih vojnih stratega i zapovednika ne samo svog već svih vremena, bez preterivanja. Mnogi ga danas zovu ocem modernog ratovanja i prvim modernim generalom, dok su ga njegovi savremenici zvali "Zlatnim kraljem" i "Lavom Severa".

On — kojeg će švedski sabor posthumno proglasiti za Gustava Adolfa Velikog dve godine nakon smrti 1632. — će uspeti kroz seriju ratova protiv Rusije i Poljsko-Litvanske republike, ali pre svega učešćem u Tridesetogodišnjem ratu (1618-1648) tokom kojeg će u jednom trenutku kontrolisati pola država Svetog rimskog carstva, da od Švedske stvori predvodnika i branitelja protestantizma. Svega nekoliko godina nakon njegovog ustoličenja Švedska je već postala najveća zemlja u Evropi posle Rusije, Španije i Poljsko-litvanske republike.

Švedski kralj Gustav II Adolf, tvorac Švedske imperije u XVII veku. Foto: Wikimedia Commons/Google Cultural Institute

Kada je za vreme vlade kraljice Kristine 1648. godine konačno sklopljen Vestfalski mir Švedska je zadržala neke državice Svetog rimskog carstva što joj je obezbedilo glas u imperijalnom saboru i laskavo zvanje treće najprostranije zemlje u Evropi koja je imala čak i kolonijalne posede (Nova Švedska u dolini reke Delaver u Severnoj Americi, neka karipska ostrva kao i niz tvrđava i trgovačkih ispostava duž obale Zapadne Afrike).

Glavni preduslov ovih uspeha bila je primena napredne vojne taktike koja se neprestano menjala i prilagođala po potrebama, kao i modernizacija same vojske uprkos ograničenom ljudsku kojim je Švedska raspolagala (čak i na svom vrhuncu kada je pokrivala 1,1 milion kvadratnih kilometara tla, imala je samo 2,5 miliona stanovnika).

Elem, nedugo nakon toga usledila je najezda na Poljsku-Litvaniju (period koji je u poljskoj istoriografiji poznat kao Potop, kada su izgubili trećinu stanovništva, veći deo kulturnog blaga i status velike sile koju su do tada držali) u sklopu Drugog severnog rata iz kojeg će Švedska izaći kao još veća sila nego što je do tada bila.

Karta Švedskog kraljevstva u evropskom kontekstu, na vrhuncu njihove imperije 1658. godine. Foto: Wikimedia Commons/Zakuragi

Posebno je bila čudesna epizoda poznata kao Marš preko Pojasa, kada je švedska vojska predvođena kraljem Karlom X Gustavom prešla preko zaleđenog morskog Malog i Velikog pojasa koji deli ovu zemlju od Danske; rizični potez je bio uspešan a Dancima je zadao smrtonosni udarac.

Bio je vrhunac Švedske imperije: cela istočna obala Baltičkog mora kao i sva njegova ostrva izuzev danske grupe bila su pod njenom kontrolom, ali i ušća svih velikih nemačkih reka. Nakon toga je počeo pad, koji se nije odigrao velikom brzinom, ali je bio vrlo vidljiv.

Nevolja je bila u tome što je regentstvo mladog Karla XI, ustoličenog smrću Karla X Gustava 1660. godine, regentstvo koje je trajalo narednih petnaest godina, bilo ispunjeno netalentovanim političarima i međusobno suprotstavljenim vlastelinskim strujama od kojih je jedna želela mir, reforme, konsolidaciju i potpuno utapanje novoosvojenih poseda u staro jezgro, a druga rat. Ova druga je odnela prevagu i sve je otišlo dođavola.

Prelazak preko Velikog pojasa, čudesna epizoda iz 1658. godine u kojoj je švedska vojska predvođena Karlom X Gustavom prešla preko zaleđenog moreuza i udarila na Dansku. Foto: Wikimedia Commons/Imonoz/nationalmuseum.se

Švedska je postala ozlošlašena među susedima zbog nemoralne spoljne politike, zbog korupcije koja je išla toliko daleko da za novac ulazi u tuđe ratove, čak i da za novac podrži francuskog kandidata za poljski presto. Na unutrašnjem planu, vladala je u administraciji lenjost i nemar koji je vodio ka totalnom zapostavljanju države kao takve.

Sredinom 1670-godina propadanje carstva se ubrzava, nakon debakla u Skanijskom ratu u koji je Švedska ušla na poziv Francuske. Jedan za drugim, posedi u Pomeraniji i Bremenu padaju pod rivalske sile, švedsko brodovlje strada u nekoliko katastrofalnih bitaka. Spasao ih je francuski kralj Luj XIV; došavši vrlinom svojih bojišnih uspeha u poziciju da diktira uslove mira, obezbedio je Švedskoj povraćaj skoro svih izgubljenih teritorija jer mu je trebala jaka Švedska.

Karlo XI, sada već samosvojni kralj nakon sticanja punoletstva, uvidevši beznadno stanje svog kraljevstva i neophodnost reformi, kreće u antiaristokratsku revoluciju potpomognut savezom sa trećim staležom (običnim ljudima). Švedska postaje apsolutistička monarhija, a obnavljaju se i modernizuju vojska i mornarica. Ispostavilo se da je to bilo ili kasno, ili nedovoljno, ili oboje.

Bitka kod Narve 1700. godine u kojoj su Šveđani uništili rusku vojsku. Bio je to možda poslednji bljesak švedske sile. Foto: Wikimedia Commons/belygorod.ru

1697. godine na presto seda njegov sin Karlo XII, a samo tri godine docnije Švedskoj združeno objavljuju rat tri zemlje koje su najviše uzgubile švedskim usponom: Danska, Poljska i Rusija, kojom već vlada Petar Veliki. Tako počinje Veliki severni rat.

Vešti i nadareni vojni zapovednik i taktičar Karlo XII uspeva da skrši Dansku uz pomoć Engleza i Holanđana, a zatim se okreće ka istočnom Baltiku. On i vojska brodovljem stižu da unište Ruse u Bici kod Narve, nakon čega Karlo odlučuje da sruši s vlasti poljskog kralja Avgusta II, što će mu uspeti 1706. godine.

Međutim, Rusi su za to vreme bili ostavljeni na miru pa su se ponovo osilili i zauzeli nekoliko baltičkih gradova koji su pripadali Švedskoj. Umesto njih da povrati, Karlo XII odlučuje da udari u srce Rusije, u prestonicu, u Moskvu.

Zbog oštrih vremenskih uslova, ruske taktike spaljene zemlje i razbijenosti linija snabdevanja on mora sa vojskom da ide ka Ukrajini. 28. juna po švedskom kalendaru 1709. godine dolazi do prelomne Bitke kod Poltave u kojoj Rusi satiru Šveđane; ono što je ostalo od njih na čelu sa Karlom živeće nekoliko godina u egzilu u Benderu, danas u Moldaviji a tada u Osmanlijskom carstvu.

Bitka kod Poltave u kojoj su Rusi 1709. godine satrli švedsku vojsku a kralja Karla XII primorali na petogodišnji egzil u Turskoj. Foto: Wikimedia Commons/museum.ru

On će se vratiti u Švedsku pet godina kasnije, prejahavši Evropu na konju za samo petnaest dana. Srce svog kraljevstva, ono što je Švedska danas, nije bio video 14 godina. Dok je bio odsutan, njegova je država izgubila praktično sve, uključujući i Finsku i južnu obalu Baltičkog mora koje su zauzeli Rusi. Odmah se dao u akciju: dva puta je napadao Norvešku, danski posed, u nameri da Dansku izbaci ponovo iz rata kako bi sve snage mogao da usmeri na Rusiju. 30. novembra 1718. godine slučajno je smrtno ranjen zalutalim metkom.

Tri godine kasnije potpisan je Mir u Ništadu kojim je Švedska priznala Rusiji osvajanje Estonije, Livonije, Ingrije (gde je Petar Veliki već uveliko gradio svoju novu prestonicu Sankt Peterburg) i jugoistočne Finske u zamenu za dva miliona srebrnih talera, a Rusija je Švedskoj vratila glavninu Finske.

Tako se era švedske velike moći okončala. Švedska imperija je bila mrtva. Ne može se reći da im je danas loše zbog toga.

(O. Š.)