DA LI PAPA IPAK IMA PRVENSTVO? Istorija nema odgovor, zaključite sami (FOTO)

Vreme u kome živimo je vreme u kome se ponovo aktuelizuje ideja koja ima za cilj da se dve glavne grane hrišćanstva, Rimokatolička crkva sa Zapada i Istočna pravoslavna crkva, ponovo ujedine na način na koji su bile zajedno pre Velikog raskola iz 1054. godine.

Preporučujemo

Postoji nekoliko kamena (ili kamenčina) spoticanja, ali dva su najveća. Prvo, pitanje filiokvea, odnosno čisto teološko pitanje da li Sveti Duh ishodi iz Oca ili ishodi i iz Oca i iz Sina (Hrista). Drugo, da li rimski biskup odnosno papa poseduje jurisdikciju nad celom Crkvom, ili ima samo prvenstvo u časti a ne i u vlasti.

Koncentrišimo se na drugo pitanje, s obzirom da smo se prvim već bavili u tekstu u kome smo pokušali da vam prenesemo oko čega se hrišćanski već hiljadu godina kolju Istok i Zapad.

Obe strane imaju jake argumente, ali postoji tendencija da se njihova snaga procenjuje na osnovu toga kojoj crkvenoj instituciji pripada onaj ko sud donosi. Mi ćemo pokušati da budemo objektivni, a vi ćete sami morati da procenite.

Krenimo redom kroz istoriju koja krije i pitanja i odgovore i nova pitanja.

Tokom 1. veka - takozvanog apostolskog doba dok su još uvek bili živi ljudi koji su vlast nad vernicima (prvobitno judejske sekte a potom i sasvim nove religije) po opštem uverenju hrišćana dobili lično od Isusa Hrista - postojalo je bezbroj lokalnih crkava koje su gledale u Jerusalim kao glavni centar.

Međutim, od kraja 1. veka pa sve do 4. razvio se sistem u kome je episkop (ili biskup, kako vam je draže) koji je bio poglavar crkve u prestonom gradu svake provincije ujedno imao i nadležnost nad ostalim episkopima na toj teritoriji, te nosio naslov mitropolita (od grčke reči: metropolis).

Rimski episkop je intervenisao među episkopima ne samo u okviru svoje mitropolije (zapadnog dela carstva) nego i u drugim zajednicama van svoje jurisdikcije mnogo pre toga, kao recimo u Korintu krajem 1. veka kada se tamošnjim vernicima obraća autoritativno, dok u 2. veku Ignjatije Bogonosac u svojstvu aleksandrijskog patrijarha govori o Rimskoj crkvi kao onoj koja "predsedava regijom Rimljana" (šta ovo tačno znači, da li se misli samo na Italiju ili na celo carstvo, otvoreno je pitanje) i onoj koja "predsedava agapom", odnosno "gozbom ljubavi".

Postoje brojna druga pisma iz ranih vekova Crkve, priznata i na istoku i na zapadu, koja mogu da ukazuju na to da je Rim centar, i brojni slučajevi da episkopi iz cele imperije dolaze u Rim kako bi njihovo viđenje doktrine bilo prihvaćeno, zbog uticaja prestone crkve na njen ostatak. Postoje i slučajevi odlazaka kod drugih episkopa, ne samo u Rim.

Krajem tog istog 2. veka papa Viktor I je zapretio ekskomunikacijom efeškom episkopu i drugim episkopima iz Male Azije ako nastave da slave Vaskrs 14. dana jevrejskog meseca Nisana, ali su oni odbili (iako je na kraju njihov običaj ugašen jer su generalno bili u manjini). Rimokatolici ukazuju na činjenicu da niko nije osporio papino pravo da se meša, već je osporena mudrost tako žestokog stava, te stoga ovo dokazuje da papa ima prvenstvo; sa druge strane pravoslavni ovim dokazuju da papa nije imao pravo da se meša, jer su Efes i ostale crkve u Maloj Aziji odbile da ga poslušaju.

Za razliku od Rima, čini se da su Aleksandrija i Antiohija manje zadirali u poslove čitave crkve, a više u poslove crkava u svom neposrednom okruženju. Takođe, ne čini se da su uplitanje Rima videli kao problem, niti da su smatrali da recimo papa Viktor I radi nešto van svojih zaduženja.

Prvi vaseljenski sabor u Nikeji 325. godine priznao je da su Rim, Aleksandrija i Antiohija tri ključna mitropolitska sedišta, tim redosledom, te da imaju širi autoritet od ostalih episkopa. Jerusalimu je ostala samo posebna čast, ne i mitropolitska vlast.

Ovo je postalo temelj takozvane Petrinske teorije po kojoj ova tri drevna sedišta, zbog veze sa Svetim Petrom, imaju prvenstvo u hrišćanskom svetu (Rimsku i Antiohijsku crkvu je po predanju osnovao sam Petar, dok je Aleksandrijsku osnovao jevanđelista Marko, njegov učenik, koga je Petar i poslao u Egipat). Naravno, Petrovo prvenstvo u odnosu na ostale apostole i ima i nema utemeljenje, opet u zavisnosti od toga iz kog ugla gledate. Pravoslavci ga osporavaju, dok rimokatolici ističu, a i jedni i drugi imaju puno dokaza za potpuno oprečne stvari.

U prvih nekoliko vekova nove ere, crkva u Vizantu je bila potpuno nebitna i bila je pod jurisdikcijom Herakleje. Međutim, nakon što je car Konstantin Veliki prestonicu iz Rima prebacio u taj grad i od njega napravio metropolu, preimenovavši je u Novi Rim (potomstvo je grad nazvalo Konstantinopolj, a mi Carigrad), ovo središte postaje bitno.

Drugi vaseljenski sabor održan je u upravo u Carigradu 381. godine i donelo jedan sporni kanon koji kaže da je episkop ovog grada drugi po časti odmah iza rimskog, pošto je Konstantinopolj - Novi Rim. Oni su se dakle nalazili iznad pet dijeceza na koje je Teodosije I podelio istočni deo imperije i koje su imale pet mitropolija: Aleksandriju, Antiohiju, Efes, Cezareju Kapadokijsku i Herakleju.

Aleksandrija se bunila i borila protiv unapređenja Carigrada decenijama potom i u tome bila podržana od strane Rima, koji je insistirao na Petrinskoj teoriji. Uostalom, pošto episkopi sa Zapada uopšte i nisu učestvovali na ovom saboru, tek je sredinom 6. veka Rim priznao da je bio vaseljenski. Do tada su pape videle i dodatni razlog (iz svog ugla) da se postave kao lideri Crkve: naime, postojalo je veliko mešanje svetovnih careva u poslove i teologiju Crkve na Istoku pa i  (ne)opravdana bojazan od skretanja sa propisanog puta.

Na nekoliko narednih sabora Carigrad je dodatno proširivao svoju vlast po Istoku, na uštrb ostalih centara, sve na bazi svetovne vlasti imperije koja se nalazila u njemu. Međutim, i dalje je Rim imao prvenstvo u časti, premda se o tome govorilo neposredno nakon što je rečeno da su Stari i Novi Rim jednaki. Utisak je da se sve vreme pokušavalo sa kompromisnim rešenjem kojim bi svi bili zadovoljni.

Papa Lav I, čiji su poslanici koji su bili odsutni kada se ova rezolucija na Halkidonskom saboru donosila, priznao je njegov vaseljenski karakter (to je bilo bitno pošto su na njemu izopšteni monofiziti) ali je odbacio 28. kanon jer je protivrečio 6. kanonu donesenom u Nikeji i zato što je narušio prava Aleksandrije i Antiohije.

9. kanon na istom saboru je takođe bio sporan, pošto je rečeno da se svaki episkop, ako ima neki spor sa svojim mitropolitom, može obratiti "egzarhu svoje dijeceze ili tronu carskog grada Konstantinopolja". Tron može da se interpretira i kao carski i kao patrijaršijski; ako je ovo prvo, onda je mešanje cara u poslove Crkve, što je nedopustivo, a ako je ovo potonje, onda je to veća privilegija nego što je Rim ikada dobio na saborima, ali je takođe u suprotnosti sa prethodnim saborima, što opet ne bi smeo da bude slučaj.

Međutim, dok su crkveni sabori zvanično govorili o pravu Rima u časti, i pritom često menjali redosled važnosti pojedinačnih crkava u skladu sa trenutnom političkom situacijom, imperatori koji su predsedavali i tim vaseljenskim saborima o kojima sada pričamo izdavali su suprotne dekrete. Tako su recimo Teodosije II koji je vladao preko 40 godina istokom, i Valentijan III koji je u sličnom periodu vladao zapadom, proglasili rimskog episkopa za "rektora cele Crkve".

Od vremena Justinijana I (koji je takođe u 6. veku izdao sličan dekret o rimskom rektorstvu) dolazi do formiranja pentarhije, odnosno petovlašća Rima, Carigrada, Aleksandrije, Antiohije i Jerusalima, koji se na neki način ponovo izdiže posle vekova bez ikakve moći, čijim episkopima ovaj car daje titulu patrijarha. Istovremeno se dolazi do stvaranja prakse da se sabor naziva vaseljenskim ako su na njemu prisutni predstavnici svih pet patrijarha.

Trulski sabor 692. godine potvrđuje da Carigrad ima iste privilegija kao i Rim, da će biti visokopoštovan u crkvenim pitanjima kao i on, i da će biti drugi iza njega. Potom slede ovim redosledom: Aleksandrija, Antiohija i konačno Jerusalim.

U 7. i 8. veku došlo se do stanovišta da su pet patrijarha stubovi Crkve i da je nemoguće da svih pet budu u krivu istovremeno, pa su ih često poredili sa pet čovekovih čula. Rim je isticao da on predstavlja oči kao organ čula vida, koje vlada ostalim čulima.

Vizantijski pogledi na pentarhiju su međutim bili izrazito anti-rimski od samog početka, zbog stava Vatikana da oni imaju poslednju reč u crkvenim pitanjima i pravo da sude ostalim patrijarsima. Carigrad je imao najveći problem sa tim, pošto je njegov patrijarh želeo to pravo za sebe.

Pravoslavni teolozi danas obično govore o tome da papa ima prvenstvo u časti a ne vlasti, te da je pentarhija bilo društvo jednakih, ali se obično zaboravlja da je većina vizantijskih pisaca konstantinopoljskom patrijarhu davala prerogative koje je Rim od samog početka smatrao da su njegovi. (Čak, možda idu i dalje; kada je jedan carigradski patrijarh u 6. veku sebe nazvao "vaseljenskim episkopom", papa Grgug Veliki ga je osudio zbog te gordosti i stavljanje sebe iznad svih ostalih, nazvavši ga "prethodnikom Antihrista".)

Jer stav rimskog episkopa nije bio ništa novo. Papa Stefan I je sredinom 3. veka naglasio svoje prvenstvo, Sveti Kiprijan koga pravoslavni slave 2. oktobra u istom istorijskom trenutku naglasio je ne samo petrinski primat već i potrebu crkvenog jedinstva, rekavši da je rimski episkop direktni naslednik Petra, dok su ostali indirektni naslednici, i da je Rimska crkva koren i sredina Crkve.

Papa Damasije I je bio prvi poglavar Rimske crkve koji je naglasio sredinom 4. veka da njen primat počiva isključivo na Svetom Petru. Papa Lav I 446. godine je rekao da njegova stolica ima autoritet nad Crkvom kao celinom, te da "saborna (katolička) crkva mora težiti jednom Petrovom tronu" i da "ništa nigde ne sme biti odvojeno od svoje Glave".

Papa Nikolaj I je 864. godine objavio da se vaseljenski sabor može sazvati samo uz dozvolu Rima, a tek je njegov naslednik papa Hadrijan II priznao legitimitet ostala četiri patrijarha (do tog trenutka Rim je priznavao samo Aleksandriju i Antiohiju). Iako nijedan vaseljenski sabor nije sazvan od strane pape, za svaki je traženo njegovo odobrenje.

Premda Rimokatolička crkva danas kaže da Novi Zavet pruža osnovu učenja o papskom prvenstvu (Isus Hristos kaže Petru, čije ime znači kamen, da je on kamen na kome će sazidati svoju Crkvu, a takođe mu se daje i pravo da "svezuje i razvezuje", mada Isus kasnije obećava to pravo i ostalim apostolima), ali ne u potpunosti, pošto oni veruju da se radi o nečemu što je predanjem građeno i prenošeno od samog početka, "uz pomoć Svetog Duha" (ovakav vid dokazivanja nije neuobičajen ni kod pravoslavnih, naime, u pitanju je Sveto predanje kao legitimna crkvena institucija). Sa druge strane, pravoslavni teolozi pomenuti citat iz Matejevog jevanđelja ne čitaju bukvalno i ne vide u njemu dokaz Petrovog i posledično rimskog prvenstva.

Carigrad je takođe već barem od 6. veka tvrdio da je, pošto je prestonica carstva prebačena iz Starog u Novi Rim, i primat u crkvi takođe transferisan. Ovo je problematično iz nekoliko razloga; na stranu ono najbitnije, Hristovo "dajte caru carevo, a bogu božije", Rim je izgubio administrativnu važnost u imperiji mnogo pre formalne selidbe glavnog grada na Bosfor.

Što je najgore po Konstantinopolj, njemu se to još dramatičnije desilo nakon pada pod Turke, dok je Rim svoju crkvenu važnost na Zapadu uspeo da zadrži, zahvaljujući tome što je taj deo Evrope, sa izuzetkom Španije, ostao slobodan od islamskog uticaja, a okrenut njemu kao verskom centru.

Vidimo, dakle, da se i sa jedne i sa druge strane u suštini radi o vladavini beskrajne gordosti, koja je na koncu dovela do smrti stotina i stotina miliona ljudi u poslednjem milenijumu.

Nakon što su Arabljani sredinom 7. veka pokorili teritorije nad kojima su Aleksandrija, Antiohija i Jerusalim imali nadležnosti, čime su ove mitropolije izgubile i političku moć i vernike, knjiga je spala na dva slova: Rim i Carigrad. Ovaj potonji je potom dobio proširenje svojih nadležnosti po Balkanu, pa je praktično postao jednak teritoriji carstva, nekoliko vekova pre nego što će to carstvo nestati.

Nakon toga, pojavilo se i mnoštvo drugih patrijaršija, kao što su srpska, ruska, bugarska (ona čak i pre Šizme), itd, pa je situacija danas dodatno zakomplikovana. Danas su one sve jednake, ali se carigradskoj daje prvenstvo u časti i titula Vaseljenske patrijaršije (što ona, na protivljenje ostalih crkava, pokušava da podigne na nivo vlasti).

2007. godine predstavnici i jedne i druge strane su se složile oko toga da papa ima uslovno rečeno primat na vaseljenskom nivou, ali da postoji različito razumevanje šta taj primat znači i kako ga treba vršiti. Niko neće da popusti i svi smatraju da imaju odgovornost pred istorijom Crkve i da upravo oni imaju pravo. Što je najgore od svega, čini se da su svi u pravu, i da niko nije u pravu.

(L. B.)