SAD i Iran zveckaju oružjem i prete ratom, a evo kako su njihovi odnosi izgledali kroz istoriju

Početkom dvadesetog veka, Sjedinjene Države i Persija nisu mnogo marile jedna za druge. I gotovo da niko ne bi pomislio da će se dve zemlje jednom razviti jednu od najvećih neprijateljstva svetske politike. Priča o ovom neprijateljstvu je priča o novcu, nafti, moći i izdaji.

Naime, pre Drugog svetskog rata, Iran je bio nasleđe daleke Persijske imperije, koje je ostvarivao odlične diplomatske odnose sa Sjedinjenim Američkim Državama. Nekoliko američkih misionara posećuju zemlju i produbljuju dobre odnose između njihovih država. Otkrićem velikih naftnih polja 1903. godine potvrđuje se da će Iran imati veliki strateški značaj u modernom svetu. Ali, Iran je tada bio izvan američke sfere uticaja u to vreme još uvek je glavnu reč imala Britanska imperija, koja je takođe obezbeđivala velika prava na naftne rezerve.

Preporučujemo

Zoran Spasić, spoljnopolitički analitičar Foto: Privatna arhiva

Međutim, tokom Drugog svetskog rata menje se međunarodna ravnoteža moći. A to je vidljivo i na Bliskom Istoku. Nakon rata, 1951. godine na vlast dolazi Mohamed Mosadik i postaje premijer. Nacionalno-liberalni političar suočava se sa "Nacionalnim frontom" mnogih različitih stranaka, uključujući i komunističku partiju Tudeh. Njegova vlada nije obnovila slobodu govora, slobodu medija i pluralizam u Iranu. Posle demokratizacije "Nacionalnog fronta" Mosadik je 1953. godine izvršio nacionalizaciju iranske nafta, koja je pre toga bila u vlasništvu Britanaca.

London nije želeo da se to desi pa je razmišljao i o slanju trupa, međutim američki predsednik Hari Truman traži uzdžanost. Dolaskom Ajzenhauera, američka vlada procenjuje da samim tim što "Nacionalni front" uključuje komunističku partiju, Iran je u opasnosti da uđe u zonu uticaja Sovjetskog Saveza. Iz tog razloga 19. avgusta 1953. godine počinje operacija AJAK koju predvode CIA i MI6 sa ciljem svrgavanja Mosadeka. Umesto toga žele da dovedu zapadnog izlaslanika na vlast. Puč američkih i britanskih službi opravdan je takozvanim komunističkom opasnošću, koja je potpuno izmišljena.

Foto: Tanjug/AP/Pixabay

To je bilo prvi put da su Sjedinjene Američke Države zbacili vladu u ovom delu sveta. Međutim, taj događaj gotovo da je nestao u kolektivnom pamćenju Irana. Sa pučem Sjedinjene Države dobijaju politički monopol na iranska naftna postrojenja. Zajedno sa izraelskom obaveštajnom službom Mosad, CIA stvara ozloglašenu tajnu službu Savak, i time učvršćuje svoj monopol. Nezadovoljstvo u Iranu konačno dovodi do kraja režima Muhameda Reze Pahlavia 1979. godine. Nastaje revolucija koje su pre svega podržale liberalne i levičarske snage. Oko milion Iranaca odlazi u izgnanstvo, a SAD su proglašene za državnog neprijatelja broj jedan.

Osamdesetih godina pogoršavaju se odnosi između Iraka i Irana što dovodi do kulminacije i rata koji je trajao 1980-1988 godine. Sjedinjene Američke Države snabdevaju obe strane oružjem, Irak zvanično, Iran nezvaično. Naime, rat je počeo kada je Irak 1980. godine izvršio invaziju na iransku pokrajnu Kuzistan bogatu naftnim postrojenjima. SAD su sve činile kako Irak ne bi izgubio rat. Te godine skinule su čak Irak sa liste država koje podržavaju terorizam, a ubrzo nakon toga uspostavili i diplomatske odnose koje su bile prekinute još od arapsko-izraelskog rata 1967. godine.

Zoran Spasić, spoljnopolitički analitičar Foto: Privatna arhiva

Sa druge strane, Izrael je podržao Iran koji je tvrdio da Irak uz pomoć Francuske razvija nuklearno oružje, Irak je tokom ovog sukoba često koristi bojne otrove. Na osnovu Saveta bezbednosti Ujedinjenih Nacija zbog upotrebe hemijskog oružja, prekid vatre je stupio 1988. godine a granice se posle ovog sukoba nisu bitnije promenile.

Posle terorističkog akta 11. septembra 2001. godine američki geopolitički pravac se znatno menja. Đžordž V. Buš je okarakterisao Iran, Irak i Severnu Koreju osovinom zla. Iran je 2003. godine priznao da već 18 godina razvija tajni nuklearni program, što je navelo Savet bezbednosti UN 2006. godine da prekinu sa nuklearnim programom.

Foto: Tanjug/AP

Teheran vidi posedovanje nuklearnog oružja u ovom trenutku kao jedinu zaštitu od promene režima. U 2008. godini probni let iranske rakete takođe je zabrinuo svet, jer bi mogao pogoditi ciljeve u Izraelu.

Za vreme vladavine Baraka Obame, nuklearni sukob postaje sve akutniji. Obama jasno stavlja do znanja Teheranu da se Iran mora obavezati o prekidu nuklearnog programa. Nakon 13 godina spora, Iran je postigao sporazum 2015. godine sa SAD, Rusijom, Kinom, Francuskom, Britanijom, Nemačkom i Evropskom Unijom o prekidu nuklearnog programa. Do tada su mnoge diplomate smatrale da je sporazum bio uspešan.

Međutim, Iran ponovo oživljava svoj nuklearni program.

(Zoran Spasić, spoljnopolitički analitičar)