Krize, ratovi, protesti, podele, atentat, svemirska trka i borba za građanska prava: Ovo su burni događaji koji su obeležili 60-te godine XX veka (FOTO) (VIDEO)

Na početku 60-tih godina veći deo sveta je verovao da je to početak "zlatnog doba". Međutim, to se nikada nije u potpunosti ostvarilo. Sa jedne strane smo tokom ove decenije imali borbu Afroamerikanaca za osnovna građanska prava, kao i stvaranje Pokreta nesvrstanih, ali sa druge strane, su se dešavale krize, pretnje nuklearnim ratom, zaoštravanje odnosa država tokom Hladnog rata, krvavi sukob u Vijetnamu...

Ipak, nema sumnje da je ta decenija ostavila dubok trag i da su događaji koji su se tada zbili bili ključni za dalji razvoj društva, politike, odnosa među državama. Nekoliko bitnih događaja je obeležilo 60-te godine prošlog veka, a evo koji su bili najupečatljiviji.

Preporučujemo

BORBA ZA GRAĐANSKA PRAVA U AMERICI

Pokret za građanska prava je izraz kojim se u kontekstu istorije SAD označavaju nastojanja da se propagandom, agitacijom, demonstracijama, političkim lobiranjem i brojnim drugim, u pravilu nenasilnim akcijama kao što su demonstracije i bojkoti, izbore građanska prava za pripadnike afroameričke zajednice u SAD, te ukine dotada institucionalna rasna segregacija i diskriminacija, pa da se afroamerički državljani SAD izjednače u svojim pravima sa većinskim belcima.

U užem smislu se pod time podrazumeva kampanja koja se od sredine 1950-ih do kraja 1960-ih vodila, pretežno u državama američkog Juga, sa ciljem da se ukinu tzv. zakoni Džima Kroua koji su na razne, najčešće posredne načine, Afroameričke građane sprečavali da se politički angažuju, propisivala su de jure rasna segracija, a crnačko stanovništvo de facto stavljalo u neravnopravan i podređen socioekonomski položaj.

Ona je pod vođstvom afroameričkog baptističkog sveštenika Martina Lutera Kinga, uprkos izrazitog neprijateljstva Demokratske stranke koja je dominirala američkim Jugom, a u nekim slučajevima i nasilnih i terorističkih akcija od strane lokalnih rasista, s vremenom uspela steći široku podršku, pa sredinom 1960-ih da podstakne Džonsonovu federalnu administraciju i Kongres da donesu niz dalekosežnih zakona kojima su zakoni Džima Kroua ukinuti.

Tako je afroameričko stanovništvo u SAD u formalnom smislu potpuno izjednačeno sa belcima, ali su Kingova kasnija nastojanja da se položaj crnaca poboljša u ekonomskom pogledu doživela neuspeh, odnosno koincidirala s nizom krvavih rasnih nereda i radikalizacijom unutar same crnačke zajednice koja će dodatno eskalirati nakon Kingovog ubistva 1968. godine.

Usprkos toga, uspeh tog pokreta često se upoređuje sa dostignućima ranijeg pokreta za indijsku nezavisnost, odnosno dokazom kako se i najradikalnija društvena promena može postići mirnim putem, pa su brojni slični pokreti uzimali njega kao uzor, a za što je najnoviji primer pokret za LGBT prava.

Pokret za građanska prava u SAD se često smešta u širi kontekst globalnog pokreta za građanska prava koji od sredine 20. veka postoji u gotovo svim zemljama sveta.

Marš na Vašington za posao i slobodu ime je velikog političkog skupa koji se 28. avgusta 1963. dogodio u prestonici Vašingtonu. Tokom marša, King je izrekao svoj poznati govor "Ja imam san" pred Linkolnovim memorijalom, gde je bilo prisutno oko 250 hiljada ljudi.

Marš je izazvao veliku zabrinutost kod administracije predsednika Kenedija. Verovalo se da će marš preći u nasilje koje bi potkopalo očekivano zakonodavstvo o građanskim pravima i nanelo štetu međunarodnom imidžu Sedinjenih Država.

Bio je važan čimbenik u donošenju paragrafa Zakona o građanskim pravima iz 1964. i Zakona o glasačkim pravima iz 1965.

POKRET NESVRSTANIH

Sa druge strane SFRJ i njeni saradnici su u to vreme bili dosta nepredniji u svojim stavovima i politici koju su sprovodili, u šta spada i Pokret nesvrstanih.

To je međunarodna organizacija više od 100 zemalja koje su smatrale sebe zvanično neujedinjene sa jednim ili protiv jednog od većih blokova.

Svrha organizacije, kako je napisano u Havanskoj deklaraciji iz 1979. godine, je da osigura „nacionalnu nezavisnost, suverenitet, teritorijalni integritet i bezbednost nesvrstanih zemalja u njihovoj borbi protiv imperijalizma, kolonijalizma, neokolonijalizma, aparthejda, rasizma, uključujući i cionizam i sve oblike strane agresije, okupacije, dominacije, mešanja ili hegemonije, kao i protiv blokovske politike“.

Pokret nesvrstanih se fokusirao na nacionalne borbe za nezavisnost, iskorenjivanja siromaštva, ekonomski razvoj i suprotstavljanje kolonijalizmu, imperijalizmu i neokolonijalizmu. Oni su predstavljali 55 odsto stanovništva planete, većinu vlada na svetu i skoro dve trećine članica Ujedinjenih nacija.

Važniji članovi su bili Jugoslavija, Indija, Egipat i povremeno Kina.

Poreklo Pokreta nesvrstanih se može pratiti do konferencije održane u Bandungu, Indonezija, 1955. Svetske nesvrstane nacije su izrazile svoju želju da ne budu uvučene u ideološke sukobe Istoka i Zapada u Hladnom ratu. Tito, Nehru i Naser su 19. jula 1956. godine na Brionima potpisali deklaraciju o zajedničkoj saradnji i politici - Pokret nesvrstanih.

Ipak, 5 godina kasnije u septembru 1961. godine, uz veliku zaslugu predsednika SFRJ Josipa Broza Tita, održana je prva zvanična konferencija Pokreta nesvrstanih. Uz Tita i Nehrua, drugi istaknuti svetski lideri koji su učestvovali u stvaranju Pokreta nesvrstanih su bili Gamal Abdel Naser, predsednik Egipta, Sukarno, predsednik Indonezije i Kvame Nkrumah, prvi predsednik Gane.

Prva konferencija se održala u Beogradu 1961. godine. Na njoj su bili predstavnici 25 zemalja – po 11 iz Azije i Afrike zajedno sa Jugoslavijom, Kubom i Kiprom, a u skladu sa usvojenim „kriterijumima nesvrstanosti“.

Istorijski značaj Beogradske konferencije je u tome što je prvi put okupila državnike nesvrstanih zemalja i formulisala izvorne principe i ciljeve politike i pokreta nesvrstanih kao nezavisnog, vanblokovskog i globalnog faktora u međunarodnim odnosima.

Druga konferencija šefova država ili vlada nesvrstanih zemalja održana je u Kairu od 5. do 10. oktobra 1964. godine. Naglom širenju pokreta nesvrstanih doprinelo je oslobađanje mnogih zemalja iz kolonijalnog ropstva, naročito afričkih.

Glavne teme konferencije su bili Arapsko-izraelski sukob i Indijsko-pakistanski sukob. Na konferenciji je usvojen Program za mir i međunarodnu saradnju, u kome se posebno ističu principi aktivne i miroljubive koegzistencije.

IZGRADNJA BERLINSKOG ZIDA

Berlinski zid sagrađen je 1961. godine, razdvajao je grad Berlin podeljen između dve države: kapitalističke Zapadne Nemačke i socijalističke Istočne Nemačke. Bio je dugačak preko 155 km, a trebalo je da zaustavi odlazak radnika i spreči bekstvo političkih neistomišljenika. Zid je srušen 1989. godine i njegovi komadići prodaju se kao suveniri.

Ideju o izgradnji zida donela je istočnonemačka vlada Valtera Ulbrihta i odobrio sovjetski vođa Nikita Hruščov. Zid je bio duga barijera između Zapadnog Berlina (koji je pripadao Saveznoj Republici Nemačkoj) i Demokratske Republike Nemačke (koja je često nazivana Istočna Nemačka), koji je čvrsto zatvorio granicu između Istočnog i Zapadnog Berlina u periodu od 28 godina.

Zid je sagrađen sa namerom da se zaustavi odliv radnika i ekonomski bilans koji je bio povezan sa dnevnom migracijom velikog broja profesionalnih i kvalifikovanih radnika između Istočnog i Zapadnog Berlina, i bekstva koja su imala političke i ekonomske posledice po Istočni blok.

Izgradnja 45 kilometara barijere oko tri zapadna sektora je počela u nedelju 13. avgusta 1961. u Istočnom Berlinu. Tog jutra su zonske granice zapečaćene istočnonemačkim vojnicima. Barijeru su izgradili istočnonemački vojnici i radnici, ne uključujući direktno Sovjete.

Zid je bio dugačak preko 155 kilometara. Juna 1962. su počeli radovi na drugoj paralelnoj ogradi 91 metar dalje u unutrašnjost, dok su kuće između ograda srušene, a njeni stanovnici preseljeni. Ničija zemlja je stvorena između dve barijere, koja je postala poznata pod imenom „staza smrti“.

Ona je bila posuta peskom, čineći time lakšim uočavanje otisaka stopala koji su ostavili begunci; nije pružala zaklon, bila je minirana i najvažnije je da je pružala brisan prostor otvaranju vatre sa osmatračkih tornjeva.

Izgradnja zida je uspela da smanji emigraciju sa 2,5 miliona između 1949. i 1962. na 5.000 između 1962. i 1989. godine.

SVEMIRSKA TRKA

Svemirska trka je bilo nezvanično nadmetanje između Sjedinjenih Država i Sovjetskog Saveza koje je trajalo od 1957. do 1975. godine. Ona je obuhvatala istovremene napore obeju zemalja da istraže svemir, šalju veštačke satelite u Zemljinu orbitu, da pošalju ljude u svemir i na Mesec.

Termin svemirska trka je smišljen po analogiji sa trkom u naoružavanju koja je takođe postojala između SAD i SSSR. Svemirska trka je postala važan deo kulturnog i tehnološkog rivalstva između Sovjetskog Saveza i SAD tokom Hladnog rata. Svemirska tehnologija je postala posebno važna arena u ovom sukobu, i zbog svoje vojne primene i zbog psihološke koristi od naraslog morala.

Foto: Profimedia/TASS

Tokom tih godina SSSR je uspeo da lansira prvi veštački satelit, da prvi pošalje živo biće u svemir, prvog čoveka i da izvrši prvu šetnju kosmonauta u otvorenom svemiru. SAD su uspele prve da pošalju ljude na Mesec.

Jurij Aleksejevič Gagarin, sovjetski kosmonaut, prvi je čovek koji je otputovao u svemir 12. aprila 1961. godine u svemirskoj letelici Vostok I. Let je trajao 1 sat i 48 minuta. Poginuo je pri rutinskom letu u dvosedu sa još jednim pilotom 1968. godine.

Foto: Wikimedia/NASA/Neil A. Armstrong

Apolo 11 bila je prva misija sa zadatkom da spusti ljude na Mesečevu površinu, peta misija u okviru Apolo programa sa ljudskom posadom i treća sa ljudskom posadom koja je letela prema Mesecu. Apolo 11 je lansiran 16. jula 1969. sa tročlanom posadom koju su činili Nil Armstrong, Edvin (Baz) Oldrin i Majkl Kolins.

Dana 21. jula 1969, u 2:56 po univerzalnom vremenu, Nil Armstrong je postao prvi čovek koji je zakoračio na Mesec, a ubrzo mu se pridružio i Edvin (Baz) Oldrin. Za to vreme, Majkl Kolins je bio u komandnom modulu, u orbiti oko Meseca.

Prva rečenica koju je Nil Armstrong izgovorio na površini Meseca glasila je: „Ovo je mali korak za čoveka, ali veliki za čovečanstvo“.

KUBANSKA RAKETNA KRIZA

Kubanska raketna kriza, takođe poznata i kao Oktobarska kriza, Karipska kriza ili Raketna kriza, je jedan od kritičnih momenata Hladnog rata, koji je svet doveo na ivicu nuklearnog uništenja.

Sukobu je prethodilo razmeštanje američkih raketa srednjeg dometa (2.400 km) u Turskoj 1959. godine. Slične rakete su postavljene i u Italiji. Odgovor na to je bio kada je 1962. godine SSSR instalirao nuklearne rakete na Kubi, što su SAD proglasile za pretnju svojoj bezbednosti i povredu interesne sfere.

Kriza je eskalirala krajem oktobra 1962. godine blokadom Kube od strane SAD. Posle višednevnog natezanja i „igre živaca”, u kojoj su glavni akteri bili Džon F. Kenedi, Nikita S. Hruščov i Fidel Kastro, Sovjetski Savez je povukao oružje, a zauzvrat dobio garanciju Sjedinjenih država da neće napasti Kubu.

Jedanaest meseci posle dogovora Kenedi - Hruščov (do septembra 1963) američko atomsko oružje u Turskoj je deaktivirano. Postignut je dogovor o uspostavljanju vruće linije (takozvani crveni telefon) između Moskve i Vašingtona.

ATENTAT NA DŽONA KENEDIJA

Atentat na Džona Kenedija, 35. predsednika Sjedinjenih Država, se dogodio u petak, 22. novembra, 1963, u Dalasu, Teksas, SAD u 12:30 po centralnom standardnom vremenu. Džon F. Kenedi je smrtno ranjen hicem dok se vozio sa svojom suprugom Žaklinom u predsedničkoj koloni.

Dok se u otvorenom automobilu vozio ulicama u društvu supruge i teksaškog guvernera Džona Konelija, na povorku su ispaljena tri hica iz puške. Jedan je metak pogodio i ranio Konelija, a dva su pogodila Kenedija - jedan u vrat, i jedan u glavu. Kenedije odmah odvezen u bolnicu gde je nedugo potom proglašen mrtvim.

Foto: AP/Tanjug

Više vladinih komisija, uključujući Vorenovu komisiju (koja je istraživala 10 meseci) je zaključilo da je Kenedija usmrtio Li Harvi Osvald, bivši marinac, a da je motiv za zločin nepoznat.

Osvald je tvrdio da je nedužan, ali to nije imao prilike da dokaže pred sudom. Dva dana kasnije je u policijskoj stanici pred TV-kamerama ubijen od strane Džeka Rubija, vlasnika noćnog kluba povezanog s organizovanim kriminalom.

Ovaj atentat je i danas predmet širokih špekulacija i doveo je do brojnih teorija zavere, mada nijedna od njih nije dokazana.

Foto: Tanjug/AP

ŠESTODNEVNI RAT

Šestodnevni rat, poznat i kao Arapsko-izraelski rat 1967. ili Junski rat, vođen je između Izraela s jedne strane, i Egipta, Jordana i Sirije s druge strane. Arapske države Irak, Saudijska Arabija, Sudan, Tunis, Maroko i Alžir su takođe oružjem i trupama pomogli rat protiv Izraela.

Počeo je izraelskim preventivnim napadom na Egipat, koji je pre toga blokirao Tiranski tesnac prolasku izraelskim brodovima i nagomilao snage na Sinaju blizu izraelske granice. Na kraju rata, Izrael je kontrolisao Pojas Gaze, Sinajsko poluostrvo, Zapadnu obalu i Golansku visoravan. Posledice ovog rata utiču na geopolitičku situaciju u regionu sve do danas.

RAT U VIJETNAMU

Vijetnamski rat (ili Drugi indokineski rat) bio je sukob između Demokratske Republike Vijetnam (Severni Vijetnam), u savezu sa Vijetkongom, protiv Republike Vijetnam (Južni Vijetnam), u savezu sa SAD.

Foto: AP/Tanjug

Mnogi smatraju Vijetnamski rat za "zastupnički rat", jedan od nekoliko koji su se dogodili tokom Hladnog rata između SAD i njenih zapadnih saveznika sa jedne strane, i Sovjetskog Saveza i/ili Narodne Republike Kine (još jedan sličan rat se vodio u Koreji).

Severnovijetnamski saveznici su bili Narodnooslobodilački front za oslobođenje Južnog Vijetnama, Sovjetski Savez i Narodna Republika Kina. Glavni saveznici Južnog Vijetnama su bili SAD, Australija, Novi Zeland i Južna Koreja; južnovijetnamski saveznici su razmestili veliki broj vojnika.

Američke borbene trupe su bile umešane još od 1959, ali ne u velikim brojkama sve do 1965. Oni su napustili zemlju 1973. Veliki broj civilnih žrtava je posledica rata koji se završio 30. aprila 1975. kapitulacijom Južnog Vijetnama.

Rat se vodio na teritoriji Južnog Vijetnama i u pograničnim krajevima susednih država Kambodže i Laosa, uz povremene kampanje bombardovanja Severnog Vijetnama (operacija Kotrljajući grom).

Tet ofanziva (30. januar 1968 — 8. jun 1969) je bila serija ofanzivnih operacija tokom Vijetnamskog rata, koordinisana između elemenata Narodnog Oslobodilačkog Fronta veličine bataljona i elemenata vojske Severnog Vijetnama veličine divizije protiv vojske Južnog Vijetnama i vojske SAD i drugih saveznika vojske Južnog Vijetnama.

Operacije se nazivaju Tet ofanziva pošto su tempirane da počnu u noć 30./31. januara 1969. godine, na dan vijetnamske lunarne Nove Godine. Ofanziva je spektakularno započela tokom proslava Nove Godine, a sporadične operacije povezane sa ofanzivom su se nastavile do 1969.

Tet ofanziva se može smatrati velikim vojnim porazom za komunističke snage, pošto ni Vijetkong ni vojska Severnog Vijetnama nisu postigle svoje taktičke ciljeve. Dalje, cena ofanzive je bila visoka, sa Vijetkongom koji je bio praktično obogaljen velikim gubicima koje su mu nanele američke i južnovijetnamske snage.

Ipak, ofanziva se široko smatra prekretnicom rata u Vijetnamu, pošto su Vijetkong i severnovijetnamska vojska izvojevale ogromnu psihološku i propagandnu pobedu. Iako su ankete u SAD nastavile da pokazuju većinsku podršku angažovanju u ratu, ova podrška je nastavila da opada i nacija je postala značajno polarizovana zbog rata.

Američki predsednik Lindon Džonson je, videvši kako njegova popularnost naglo opada nakon ofanzive, povukao svoju kandidatutu za izbore marta 1968. Tet ofanziva se često vidi kao primer vrednosti propagande, uticaja medija i javnog mišljenja na izvođenje vojnih ciljeva.

U dvadesetogodišnjem ratu poginulo je oko 58.000 Amerikanaca, 75.000 Francuza i dva miliona Vijetnamaca.

Vijetnamski civili, među njima devojčica Fan Ti Kim Fuk, beži od napalmskog napada. Foto: Profimedia/Corbis

STUDENTSKI PROTESTI 1968. GODINE

Protesti 1968. godine predstavlali su eskalaciju socijalnih sukoba širom sveta. Uglavnom su bili obeleženi narodnim pobunama protiv vojnih i birokratskih elita, koji su odgovorile eskalacijom političke represije.

U kapitalističkim zemljama ovi protesti su označili prekretnicu za pokret za građanska prava, koji je proizveo revolucionarne pokrete.

Masovni protesti su rasli ne samo u SAD, veći u brojnim evropskim zemljama.

Najnapetije je bilo u Francuskoj u maju 1968. godine, kada su se studenti udružili sa radnicima, pa je pokret pretio da zbaci vladu.

U socijalističkim državama protesti su se dešavali zbog nedostatka slobode govora i kršenja građanskih prava. Protesti su se dešavali u Čehoslovačkoj, Poljskoj, Jugoslaviji...

POLITIČKA PREVIRANJA U LIBIJI 

U Libiji je izveden državni udar 1. septembar 1969. godine, a na njegovom čelu je bio pukovnik Moamer Gadafi.

Gadafijeva grupa mladih oficira izvodi državni udar protiv kralja Idrisa koji se tada nalazio na lečenju u Turskoj. Novi režim je stvoren istog dana, a na njegovom čelu se našao Revolucionarni komandni savet od 12 članova pod Gadafijovom kontrolom koji ukida monarhiju i proglašava novu Libijsku Arapsku Republiku.

Narod je državni udar dočekao s oduševljenjem, a kao jedina opasnost se pojavila mogućnost britanske invazije koja ubrzo otpada dogovorom kralja Idrisa i Revolucionarnog komandnog saveta po kojem on priznaje rezultat državnog udara, a revolucionari garantiraju sigurnost njegove porodice u Libiji.

Foto: Profimedia/Zuma Press - News

U sledećih par dana novostvoreni režim je dobio međunarodno priznanje svih država, a 24 sata nakon onog američkog od 6. septembra 1969. godine, dolazi do formiranje prve vlade koja dobija zadatak da sprovodi program Revolucionarnog komandnog saveta.

Tokom prvih meseci Revolucionarni komandni savet će odbijati da otkrije ko je njegov predsednik. Da je lider zapravo duboko religiozni i astetski mlađašni oficir kapetan Moamer Gadafi biće libijskoj i svetskoj javnosti otkriveno tek u januaru 1970. godine.

Foto: Guliver/Salah Malkawi/Newsmakers

(Telegraf.rs/A.T.)