Pedeset godina od smrti Ive Andrića

Ivo Andrić, pisac, vrhunski diplomata, jedini naš dobitnik Nobelove nagrade za književnost, napustio je ovaj svet 13. marta 1975. godine.

Rođen je oktobra 1892. mestu Dolac koje je danas sastavni deo Travnika. Detinjstvo je uglavnom proveo u Višegradu, na Drini, koja će postati njegova velika književna inspiracija.

Preporučujemo

Po okonačanju osnovnog školovanja u Višegradu u Sarajevu pohađa gimnaziju. Taj period ispostaviće se kao formativni. Tu u Sarajevu, Andrić postupno postaje pristalica onog što će postati poznato kao integralno jugoslovenstvo, kretao se među pripadnicima, neformalnim, Mlade Bosne.

Sa jedne strane postojao je izvesno uticaj školskog kruga koji ga je okruživao. Sa druge, na njega je verovatno presudno uticao gimnazijski profesor Tugomir Alaupović, rođen takođe u Dolcu, inače rimokatolik, ali veliki pristalica jugoslovenstva, ministar vera u ranoj fazi Kraljevine SHS, član Društva Svetog Save.

Kako se vidi iz njegovih potonjih dela bio je, od najmlađih dana, zadivljen knjigom. Izgleda da ga je zanavek određivao taj svojevrsni mistični doživljaj knjige, koja mu je u školskim danima, usled teške sirotinje, bila nedostupna.

Studirao je, filozofiju, od 1912. u Zagrebu, nezadovoljan atmosferom nakratko nastavlja u Beču, a zatim od proleća 1914. u Krakovu. Studije je okončao sticanjem zvanja doktora nauka, iz oblasti istorije, u Gracu, 1924. godine.

U to vreme nalazio se na poziciji diplomatskog službenika Kraljevine SHS. Doktorska teza bila je "Razvoj duhovnog života u Bosni tokom turske vladavine".

Po atentatu na Franca Ferdinanda 1914. odlazi u Split. Austrijske vlasti ga hapse ubrzo pošto je Svetski rat izbio, kao, kako je procenjeno, nelojalnog podanika, pristalicu jugoslovenstva. Smešten je potom u zatvor u Mariboru. Zatočenje je doživeo vrlo dramatično, kako je sam zabeležio "ponižen do skota". Boravio je potom u nekoj vrsti kućnog pritvora u rodnom Travniku.

Krajem rata, kada su stege popustile, amnestiran je pošto je na presto stupio Karlo Habzburški.

Među osnivačima je časopisa Književni jug, u Zagrebu. Bila je to važna publikacija koja je u Zagrebu izlazila tokom 1918. i 1919. Uređivali su je, u duhu jugoslovenstva, Niko Bartulović, Branko Mašić, Vladimir Ćorović i Ivo Andrić. Pridružili su im se potom Anton Novačan i Miloš Crnjanski.

Među saradnicima Književnog juga nalazili su se i Tin Ujević, Miroslav Krleža, Vladimir Nazor, Isidora Sekulić, Antun Barac, Sima Pandurović, Ivo Vojnović, Šantić, Domjanić, Šimunović, Krklec, Cankar, Borivoje Jevtić.

Kao literata Andrić se pojavio kao poeta, prvo u Bosanskoj vili 1911.

Prvu knjigu objavljuje 1918. pod naslovom "Ex ponto", bila to poezija u prozi.

U međuratnom periodu, i nadalje, Andrić će pisati ekavicom. Ubrzo je stekao popularnost kao književnik. Postaje član Srpske kraljevske akademije, vrlo mlad, februara 1926. Za redovnog člana primljen je početkom 1939.

Kao pripovedač, opisivao je gotovo isključivo, rodnu Bosnu, što će ostati njegova centralna tema zanavek, mada je neretko bilo vidno da mu opisi negdašnje Bosne služe kao predložak za opšte pa i univerzalne vrednosti.

Bio je to čist realizam, bistar i jasan, oslonjen na temeljnu opštu kulturu i obrazovanost pisca. Verovao je, po svemu sudeći, da umetnost čoveku daje izvesnu natrunu lepote I smisla, u svetu prepunom nevolja i jada.

Opisivao je Bosnu kao prostor sudara pa i prožimanja svetova, istočnog i zapadnog hrišćanstva, islama, pa i judaizma, sudara Istoka i Zapada, prostor surovog nasleđa, terora istorije, iracionalne mržnje.

Po okončanju Svetskog rata na kratko radi u Ministarstvu vera u Beogradu, gde ga je doveo Tugomir Alaupović. Odatle prelazi u Ministarstvo inostranih dela. Kao diplomata boravio je u Rimu, Bukureštu, Trstu, zatim u Gracu, gde će okončati studije.

Potom, posle boravka u Beogradu, bio je diplomata u Marseju, izvesno vreme provodi u Parizu, gde je istraživao arhivsku građu francuskog konzulata u Travniku, što će mu docnije poslužiti za oblikovanje "Travničke hronike". Diplomatsku službu zatim nastavlja u Madridu.

To je period nastanka njegove fascinacije Gojom i njegovim slikarstvom.

Nepunu godinu potom provodi u našem poslanstvu u Briselu, a odatle tri godine predstavlja Jugoslaviju pri Društvu naroda u Ženevi.

Od 1934. nalazi se u Beogradu, napredujući nadalje u hijerarhiji Ministarstva spoljnih poslova. Kao diplomata vrhunac je doživeo u vreme vlade Milana Stojadinovića, kada je bio druga ličnost ministarstva.

Stojadinović je predsedavao Savetom ministara, Vladom, Kraljevine Jugoslavije od juna 1935. do februara 1939.

Knez Pavle ga je aprila 1939. uputio na položaj poslanika na strani, ambasadora Kraljevine Jugoslavije u Berlinu. Bila je to mučna situacija, Nemačka septembra 1939. započinje Drugi svetski rat.

Kada je aprila napadnuta i okupirana Kraljevina Jugoslavije, smešten privremeno sa kolegama iz našeg poslanstva u Konstancu, Andrić odbija ponudu da pređe u Švajcarsku, tada omiljeno utočište. Vraća se u okupirani i dobrim delom razoreni Beograd.

Narednih godina boravio je u Prizrenskoj ulici u Beogradu u stanu prijatelja Brane Milenkovića, poznatog advokata. Tu živi tokom perioda okupacije i prvih poratnih godina.

Tokom okupacije piše njegova centralna dela. Tada nastaju "Travnička hronika", "Na Drini ćuprija", "Gospođica".

Postaje predsedavajući Društva književnika Jugoslavije, ubrzo po oslobođenju. Čak je pristao na članstvo u KPJ, po svemu sudeći bez oduševljenja.

Upravo kao što se tokom okupacije držao sasvim po strani, insistirajući da se njegovi književni radovi ne objavljuju, i nakon oslobođenja je uglavnom bio uzdržan i oprezan. Bio je to izvesno režim kojim nije bio oduševljen, ali sa druge strane zemlja je bila oslobođena, Jugoslavija obnovljena, a to je njemu bilo najvažnije.

U potonjem periodu piše "Prokletu Avliju".

Prilikom prijema Nobelove nagrade, decembra 1961. u Štokholmu, obratio se kratkim slovom u kom je sa jedne strane govorio o njegovoj zemlji, kako je rekao "maloj među svetovima", sa druge, govorio je o ulozi i položaju pisca.

Pomenuvši, pored drugog, davnašnju misao "Razmišljao sam o drevnim danima i sećao se godina večnosti". Kako je neretko naglašavao, samo neuki mogu verovati da je prošlost mrtva.

Vredi pomenuti, zamašna sredstva koja Nobelova nagrada podrazumeva darovao je Bosni i Hercegovini u svrhu izgradnje javnih biblioteka i popunjavanja bibliotečkih fondova.

Njegovo poslednje delo bilo je nedovršeni, posthumno objavljeni "Omer paša Latas".

Po svemu sudeći nije se oporavio nakon iznenadne smrti supruge Milice Babić, marta 1968. Bila je to mladalačka ljubav. Venčali su se septembra 1958. pošto je Miličin prvi suprug preminuo.

Ovaj svet napustio je 13. marta 1975. u voljenom Beogradu, usamljen, iako predmet opšteg uvažavanja već godinama teško bolestan.

(Telegraf.rs/Tanjug)