Danas 110 godina od smrti Stojana Novakovića, srpskog državnika i naučnika

Stojan Novaković, srpski državnik, diplomata, literata, filolog i istoričar, heraldičar i prevodilac, predsednik Srpske kraljevske akademije, umro je 18. februara 1915, pre 110 godina.

Umro je u Nišu, gde se tada, u jeku Prvog svetskoga rata, nalazila ratna prestonica Srbije i ratno sedište vlade, dok se vrhovna komanda nalazila u Kragujevcu.

Preporučujemo

Novaković je Srpskom kraljevskom akademijom predsedavao od februara 1906. godine do smrti, gotovo punu deceniju. Prethodno, u dva navrata bio je predsednik Vlade Kraljevine Srbije, Saveta ministra, kako je glasio zvanični naziv.

Novaković je predvodio Naprednu stranku, ali i Srpsku književnu zadrugu, čiji je bio jedan od tvoraca. Bio je upravnik Narodne biblioteke, član Državnog saveta. Čak pet inostranih naučnih društava, akademija, uvelo ga je u članstvo.

Ministar predsednik bio je od jula 1895. do decembra 1896. i drugi put od februara do oktobra 1909. godine. U više navrata vodio je resore prosvete i crkvenih dela, a onda i unutrašnjih poslova. Na poziciji diplomatskog predstavnika Srbije nalazio se Carigradu, Parizu, Petrogradu.

Autor je više desetina knjiga i brojnih naučnih i publicističkih radova.

Stojan Novaković rođen je novembra 1842. u Šapcu. Kršteno ime bilo mu je Konstantin. Promenio ga je u duhu narodnjaštva, poput recimo Đure Daničića koji se izvorno zvao Georgije Popović.

Po okončanju niže gimnazije u Šapcu, u Beogradu 1860. završava višu gimnaziju, a zatim i Licej, preteču Velike škole. Studirao je na pravnom odseku.

Kao autor, u prvo vreme se bavi književnim radom. Predvodio je i uređivao časopis Vila, od početka 1865. do kraja 1868. Mladom Novakoviću uspelo je tada da kao saradnike okupi brojne važne ličnosti srpske kulture, kao Milana Milićevića, Ljubu Nenadovića, Milorada Šapčanina, Lazu Kostića, Đuru Jakšića.

Od 1865. radi kao gimnazijski nastavnik, a već novembra 1865. izabran je za člana Srpskog učenog društva, preteče akademije.

Četiri godine potom našao se na poziciji upravnika Narodne biblioteke. U to vreme, bilo je to u izvesnom smislu počasno zvanje, svojevrsno priznanje. Od 1871. predaje na Velikoj školi, književnost i filologiju.

Dve godine potom Jovan Ristić postavlja ga za ministra prosvete i crkvenih dela (u Srbiji Obrenovića to je sve vreme bio jedan resor), a Novaković je tada tek prevalio tridesetu. Taj resor vodio je kasnije u više navrata, u vladama Aćima Čumića, Danila Stefanovića, Milana Piroćanca.

Imao je posebno važnu političku ulogu u vreme kralja Milana Obrenovića, kao prva ličnost Napredne stranke, od 1881. godine, zajedno sa Milanom Milićevićem, Čedom Mijatovićem, Milutinom Garašaninom, Milanom Piroćancem.

Podeljena su mišljenja na temu njegove uloge kao ministra ranih osamdesetih, kada je došao u sukob sa mitropolitom Mihailom. Iako uglavnom nepopularne Novakovićeve tadašnje mere bile su zapravo neophodne, zbog sasvim neracionalnog rusofilstva mitropolita Mihaila, u vreme kada se zvanični Petrograd ponašao potpuno nasuprot interesima Srbije, gradeći veliku Bugarsku na srpskim istorijskim i etničkim teritorijama.

Upravo u to vreme, tokom njegovog mandata ministra prosvete i crkvenih dela 1882. donesen je takođe Zakon o obaveznom osnovnom školstvu, podjednako za decu oba pola.

Prethodne, 1881. uspelo mu je da donese Zakone o Narodnoj biblioteci i o Narodnom muzeju.

Potom, po gušenju Timočke bune, u vladi Milutina Garašanina, postao je ministar unutrašnjih dela 1884. godine. Nesumnjivo, kralj Milan je imao poverenja u njegovu odlučnost.

Bio je diplomatski predstavnik Srbije u Carigradu, osamdesetih i devedesetih, zatim kratko u Parizu, a potom od 1905. u Rusiji, u Petrogradu.

Predsedavajući Saveta ministra bio je, u drugom navratu, u vreme Aneksione krize sa Austrougarskom, 1909. godine. Iskusni državnik odabran je tada nesumnjivo kao valjano rešenje za zemlju suočenu sa velikim međunarodnim pritiskom, iako prethodno penzionisan.

Godine 1869. objavio je knjigu "Srpska bibliografija za noviju knjižvnost 1741 - 1867" na kojoj je prethodno godinama radio. Sledile su docnije dopune, do godine 1876. Iako pune propusta, bile su to dragocene publikacije, i prve bibliografije srpske pisane reči.

Potom 1871. objavljuje knjigu "Istorija srpske književnosti". Njegov priručnik "Srpska gramatika za niže gimnazije i realke" pojavio se 1879. Bio je pokretač 1888. rada na sveobuhvatnom nacionalnom rečniku. Prevodio je Adama Mickijeviča.

Čitalačkoj publici Novaković je poznatiji po studijama "Selo" iz 1891, "Srbi i Turci XIV i XV veka" iz 1893. "Vaskrs države srpske" Ili "Srpska knjiga, njeni prodavci i čitaoci u XIX veku". Kao i po književnom radu "Kaluđer i hajduk". Autor je i putopisnog dela "S Morave na Vardar".

Njegovo priređivanje "Dušanovog zakonika", po Prizrenskom rukopisu, što je obelodanjeno 1870. godine, ispostavilo se kao nesrećno. Docnije će, 1898. prirediti novo kritičko izdanje, ovoga puta u skladu s naučnim standardima.

Priredio je zbornik "Zakonski spomenici srpskih država srednjeg veka" publikovan 1912, a 1884. objavio je studiju "Heraldički običaji Srba u primeni i književnosti".

Radu je prethodila njegova uloga u vreme izrade novog grba pošto je Srbija postala kraljevstvo februara/marta 1882. godine. Novaković je bio idejni tvorac novih heraldičkih znamenja srpske države, nacionalnog grba koji je konačno likovno uobličio bečki heraldičar Ernst Kral. Za predložak je, po Novakovićevim sugestijama, uzeto heraldičko nasleđe Srba, istina delom i apokrifno. Konačna verzija likovno je bila prilagođena modernoj evropskoj heraldici.

Savremeni grb Srbije stilizovana je verzija grba Kraljevine Srbije koji je osmislio Stojan Novaković.

(Telegraf.rs/Tanjug)