Zaboravljeni genocid nad Romima: Samudaripen i zločini u Uštici

Svako elementarno pismen zna šta je Holokaust ili Jasenovac. Ali, većina ljudi na Balkanu ne zna šta znači Samudaripen i šta se u Drugom svetskom ratu dešavalo u jasenovačkom selu Uštica. Samudaripen je za Rome ono što je za Jevreje Holokaust, a Uštica je bio logor unutar jasenovačkog kompleksa, u kojem je ubijeno najmanje 16.173 romske dece, žena i muškaraca.

Nisu to znali ni mladići i devojke, koji su osamdesetih godina prošlog veka učestvovali na Omladinskoj radnoj akciji "Jasenovac". Njihovo brigadirsko naselje bilo je upravo u Uštici, selu na granici Hrvatske i Bosne i Hercegovine, koje su u to vreme bile socijalističke republike unutar Jugoslavije.

Preporučujemo

Kad nisu radili na nasipima, brigadiri i brigadirke iz cele SFRJ su u svom naselju pevali uz logorsku vatru, plesali, ljubili se i radili sve što rade mladi. Nisu znali da se nalaze na zemlji koja skriva 21 masovnu grobnicu, sa telima hiljada Roma, ubijenih u vreme ustaške Nezavisne Države Hrvatske.

Foto: Phralipen.hr

Ne može se reći da su oni bili ravnodušni prema zločinima počinjenim u Drugom svetskom ratu. Naprotiv, ovi Titovi pioniri su znali šta simbolizuje Jasenovac. Odlazili su do "Kamenog cveta" da odaju počast žrtvama logora. Jednostavno, oni su znali za Jasenovac, ali ne i za Ušticu.

Zašto je bilo tako? I zašto ni danas, 80. godina nakon završetka Drugog svetskog rata, mnogi ne

znaju za strahote "Samudaripena"?

Decenijama je stradanje Roma u Drugom svetskom ratu prećutkivano. Romske žrtve su se spominjale tek uzgred. Danas u Uštici postoji impresivni Romski memorijalni centar, ali on je otvoren tek pre četiri godine, 2. avgusta 2020, na Međunarodni dan sećanja na romske žrtve genocida u Drugom svetskom ratu - Samudaripen.

- Postavljanjem betonske spomen-ploče, početkom jula 1971. otvara se lokalitet Uštica. Delom Spomen područja Jasenovac postaje 1983. godine, ali je taj prostor sve do 2012. godine bio zapušten i zanemaren - kaže Veljko Kajtazi, poslanik u Hrvatskom Saboru.

Dakle, u vreme kada su veseli akcijaši "zaposeli" Ušticu, tamo je bila samo u korov zarasla spomen-ploča. Kako navodi kajtazi, Nezavisna Država Hrvatska od jula 1942. provodi masovne deportacije Roma u jasenovački logor, i to sa cele teritorije NDH, koja je obuhvatala i današnju Bosnu i Hercegovinu i delove današnje Srbije.

Foto: Phralipen.hr

Deportovani Romi su smeštani u napuštenim ili nasilno ispražnjenim kućama srpskog stanovništva u Uštici, selu na ušću Une u Savu.

- Prilikom deportacije Rome nisu službeno pojedinačno beležili, evidentirani su samo stočni vagoni, u kojima su deportovani, iako je dobar deo njih išao pešice ili svojim kolima - navodi Kajtazi.

Kada su Romi stigli, oduzeta im je sva preostala imovina i podeljeni su u dve grupe: nemoćne, bolesne, žene i decu odvodili su u Donju Gradinu i ubijali, dok su jače i izdržljivije muškarce iscrpljivali do smrti prisilnim radom.

- O užasu svedoči i podatak da je životni vek Roma u logoru bio tek desetak dana - kaže Veljko Kajtazi.

Logor u Uštici zatvoren je u maju 1945. nakon dolaska Narodnooslobodilačke vojske. Prema službenim podacima Spomen područja Jasenovac, od 1941. do maja 1945. godine, na području logora Jasenovac ubijeno je 16.173 Roma, među kojima je 4.877 žena i 5.608 dece.

- Konačan broj teško da će ikada biti utvrđen. Samo je u Uštici, na području površine 4.700 kvadratnih metara, evidentirana 21 masovna grobnica. Broj ubijenih Roma na ovom mestu je verovatno dvostruko ili trostruko veći - navodi Kajtazi.

Ipak, Međunarodni dan sećanja na romske žrtve genocida u Drugom svetskom ratu u Hrvatskoj je prvi put obeležen 2012. godine, sedam decenija od početka uništavanja romskog naroda u NDH.

- U organizaciji Saveza Roma u Republici Hrvatskoj "Kali Sara" i zastupnika romske nacionalne manjine u Hrvatskom saboru Veljka Kajtazija, od 2012. se obeležava taj datum, koji je dve godine kasnije priznat i od strane Hrvatskog sabora. Komemoracija u Uštici je najveće godišnje okupljanje Roma na području Republike Hrvatske.

Još je godinama trajala borba za otvaranje Romskog memorijalnog centra Uštica, kako kaže Kajtazi, "uz velike prepreke u vidu pronalaska sredstava, te opšte klime u društvu koja je i dalje puna predrasuda prema romskoj nacionalnoj manjini".

Danas ovaj Memorijalni centar ima galerijsko-muzejsku i memorijalno-edukativnu funkciju.

- Cilj nam je da uključimo Romski memorijalni centar Uštica u programe školskih kurikuluma, kako bi se deca i mladi upoznali s ovim mračnim, a često prešućivanim periodom naše novije istorije. Uz to želimo da se svakom pripadniku romske manjine u Hrvatskoj bar jednom u životu omogući poseta Centru i odavanje počasti žrtvama - navodi Kajtazi.

Savez Roma u Republici Hrvatskoj 2021. godine je pokrenuo Letnju školu suočavanja s prošlošću, koja uključuje trodnevni susret mladih ljudi sa istoričarima specijalizovanim za temu genocida nad Romima u Drugom svetskom ratu.

Veliki broj istoričara navode da istraživanje stradanja Roma još nije završeno. Istoričar Vojkan Dinjak, doktorant na romološkim istorijskim studijama u Norveškoj, kaže da i danas otkriva mesta stradanja Roma na području Hrvatske u Drugom svetskom ratu i da tu ima "još mnogo posla".

- I 80 godina posle rata, mi smo tek na početku sistematskog istraživanja, a imajte na umu da Hrvatska prednjači među svim zemljama bivše Jugoslavije u kulturi sećanja na romske žrtve - kaže Dinjak.

Dodaje da su Romi bili žrtve u ratnim sukobima, i pre i posle Drugog svetskog rata.

- Često su bili kolateralna žrtva ratova, a sve se to temelji na višedecenijskim predrasudama o Romima kao lažovima, kriminalcima i otimačima nevine dece - dodaje Dinjak.

Samudaripen, kao zaboravljeni genocid nad Romima, zaslužuje daleko više pažnje i priznanja u našem društvu.

Otvaranje Romskog memorijalnog centra u Uštici predstavlja važan korak ka očuvanju sećanja na ove strašne događaje. Ključno je uključiti ove teme u obrazovne programe kako bi se buduće generacije upoznale sa stradanjem Roma, te da se osigura da se ovakvi zločini nikada više ne ponove.

(Telegraf.rs/A.N.)