Sutra godišnjica početka ustanka u Beloj Crkvi 1941. godine: Živorad Jovanović Španac započeo oružanu borbu

U Beloj Crkvi, nedaleko od Krupnja, 7. jula 1941. godine Živorad Jovanović Španac započeo je oružanu borbu KPJ protiv okupatora. Decenijama potom, hici političkog komesara Rađevačko azbukovačke čete Valjevskog partizanskog odreda Živorada Jovanovića poznatog kao Španac obeležavani su i slavljeni kao državni praznik.

Taj datum, 7. jul, slavljen je kao početak ustanka u Srbiji i Jugoslaviji, u Drugom svetskom ratu.

Preporučujemo

Kako je naglašavano bili su to prvi ustanički pucnji uopšte na prostoru okupirane Jugoslavije.

Sve vreme postojanja socijalističke Jugoslavije 7. jul je obeležavan zvanično kao Dan ustanka, nizom prigodnih manifestacija, polaganjem venaca i podsećanjima na partizansku borbu.

U Srbiji je tako je nastavljeno, mada skromnije, i devedesetih u vreme Savezne republike Jugoslavije, sve do 2001. godine, kada je donesen novi Zakon o praznicima.

Na Ivanjdan, dan rođenja Svetog Jovan Preteče, u selu Bela Crkva tradicionalno je održavan vašar, manifestacija koja je osim verske dimenzije prilika za okupljanje i poslove.

Tako je bilo, u svedenijem obimu imajući u vidu prilike u okupiranoj zemlji, i 1941. godine.

Po okončanju crkvene službe povodom velikog verskog praznika, u vreme kada je vašar privođen kraju, predsednik opštine, odnosno sela Bela Crkva, Sredoje Knežević, pozvao je prisutne da se raziđu, apelujući na razum imajući u vidu opšte vanredne okolnosti pod okupacijom.

Upravo u to vreme, između 17 i 18 časova, na mestu održavanja vašara u selu pojavljuju se pripadnici novooblikovane Rađevačko azbukovačke čete Valjevskog partizanskog odreda.

Usledilo je obraćanje prisutnima s pozivom na otpor okupatoru.

Govorili su dr Miša Pantić koji je zapovedao tom jedinicom, Čeda Milosavljević, i poslednji Žikica Jovanović, politički komesar čete poznat kao Španac.

Jovanović je od 1937. boravio u Španiji kao pripadnik Internacionalnih brigada. Imao je tada 22 godine. U Španiji se borio do poraza republike 1939. godine, kada se našao u konfinaciji u Francuskoj poput drugih njegovih saboraca. Septembra 1940. vratio se u Kraljevinu Jugoslaviju.

Postoje takođe tvrdnje da su se okupljenima u Beloj Crkvi tada obratili i Vladan Bojanić i meštanin Bogoljub Rakić.

Pozivali su na otpor, kako okupatoru tako i organima nasleđene administracije. Naglašavano je da se moraju obustaviti privredne aktivnosti, pošto je, kako se tvrdilo, tim putem pomagan okupator. Govornici su odlučno pozvali na neposlušnost, bunt, na ustanak.

Sticajem okolnosti, upravo pošto se grupa pripadnika Rađevačko azbukovačke čete povukla iz sela, na mestu održavanja vašara, i zbora, u Beloj Crkvi, pojavljuju su se dvojica žandarma, Milenko Braković i Bogdan Lončar, koji su redovno patrolirali.

Matična žandarmerijska stanica nalazila im se inače u obližnjoj Zavlaki. Kako su uočeni u selu, Vladan Bojanić požurio je da pozove nazad pripadnike Rađevačko azbukovačke čete koji su se već izašli iz mesta.

Uočivši ustanike, žandarmi su pucali u vazduh, u skladu s pravilom službe. Žikica Jovanovih je odmah pucao u njih.

Ustanička grupa se potom povukla od Bele Crkve na Sokolsku planinu.

Na tom prostoru inače, upravo u Krupnju, biće formiran i prvi Narodooslobodilački odbor u okupiranoj Srbiji, što je podrazumevalo razvlašćivanje svih postojećih, nasleđenih lokalnih organa vlasti.

Rađevsko azbukovača četa se kao ustanička formacija organizovala dva dana ranije, 5. jula. Do upada u Belu Crkvu 7. jula nalazili su se u obližnjoj šumi Slaovina.

Valjevski odred formiran je 25. juna. Činile su ga četiri cete, Kolubarska, Posavsko tamnavska, Rađevačko azbukovačkea četa i Podgorska. Svaka je kako je planirano trebalo da sadrži po 50 boraca.

Formalnu Odluku o oružanom otporu protiv okupatora, odnosno ustanku, Politbiro Centralnog komiteta KPJ doneo je u Beogradu 4. jula.

KPJ je na opšti ustanak pozvala pošto je Nemačka napala Sovjetski Savez 22. juna 1941.

Živorad Jovanović, poznat kao Žikica Španac, rođen je u Valjevu 1914. godine. U Beogradu je okončao srednju školu, pošto je iz Valjevske gimnazije prethodno izbačen. Studirao je književnost na tadašnjem Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Izvesno vreme bio je saradnik lista Politika. Pripadnik KPJ bio je od 1935.

Pošto se iz Španije i Francuske vratio krajem 1940. Bio je među organizatorima ustanka u Zapadnoj Srbiji leta 1941.

Poginuo je marta 1942. u Radanovcima kod Kosjerića. Proglašen je za narodnog heroja.

Dr Miloš Miša Pantić, tada zapovednik Rađevačke čete, rođen je 1904. u Valjevu. Po obrazovanju je bio lekar. Važio za narodnog lekara koji nije naplaćivao siromašnima. Bavio se i publicistikom. Bio je član KPJ od 1933. Član Pokrajinskog komiteta za Srbiju postao je 1940.

Poginuo je februara 1942, kod sela Ivanja, nedaleko od Prijepolja, pod nerasvetljenim okolnostima.

Žandarmi ubijeni prvim ustaničkim hicima Bogdan Lončar i Milenko Braković istovetne dužnosti obavljali su do okupacije, kao službena lica Kraljevine Jugoslavije. Po međunarodnim propisima za okupirana područja, policijske i administrativne službe ostajale su na sličnim dužnostima i u uslovima okupacije.

Rehabilitovani su decembra 2008. odlukom Okružnog suda u Šapcu.

Zakonom o praznicima koji je Skupština Srbije usvojila 10. jula 2001. za Dan državnosti Srbije ustanovljen je 15. februar - Sretenje, kao podsećanje na početak Prvog srpskog ustanka 1804. godine, što je takođe i začetak novovekovne srpske države.

Postoje različita tumačenja ustanka u Srbiji 1941. godine, ne samo u javnosti nego u istoriografiji.

Po jednima, reč o početu građanskog rata i komunističke revolucije. Drugi međutim smatraju da je 7. jul bio početak ustanka i herojske narodnooslobodilačke borbe u Srbiji i Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata.

(Telegraf.rs/Tanjug)