SVI GRADONAČELNICI BEOGRADA: Dug je put od sina Vase Čarapića do Siniše Malog! Koliko ih je bilo i kog po redu biramo 4. marta (FOTO)

Beograd 1717. godine nakon austrijskog oslobađanja, a godinu dana pre Požarevačkog mira kojim je stvorena habzburška Kraljevina Srbija. Foto: Wikimedia Commons/Andreas F. Borchert

Beograd je prvi put postao prestonica Srbije za vreme despotovanja Stefana Lazarevića, koji ga je privremeno dobio od ugarskog kralja i preobrazio u pravo političko, ekonomsko i kulturno središte koje se moglo meriti sa bilo kojim drugim u Evropi. Ipak, njegov imenovani naslednik despot Đurađ Branković po ugovoru ga je vratio Ugarima, zadržavši Žrnov, tvrđavu na Avali o kojoj smo nedavno opširno pisali.

Preporučujemo

Onda su došle Osmanlije i Beograd je postao orijentalni velegrad, sa svojih dvadeset i sedam kvartova (mahala) u kojima je sredinom XVII veka živelo bezmalo 100.000 žitelja, sa nekoliko stotina džamija i drugih islamskih svetilišta (po nekim izvorima čak 273) te sedamnaest derviških tekija (uslovno rečeno „manastira“ u kojem se skupljaju pripadnici sufijskih redova).

Tako je Beograd i dalje bio „prestonica“, možda ne slobodne Srbije ali svakako centar celokupnog prostora na kojem su Srbi živeli, i to uprkos činjenici da se ova oblast nikada nije zvala po njemu. Naime, za sve vreme otomanske prevlasti službeno nije postojala regija pod nazivom „Beogradski pašaluk“, to je uvek bio samo kolokvijalni naziv za Smederevski sandžak, čak i nakon što je sedište iz Smedereva prebačeno u Beograd posle turskog osvajanja grada 1521. Značaj Beograda pokazuje i to, što je bio prestonica Kraljevine Srbije u periodu 1718-1739. godine, kada su našom zemljom vladali Habzburzi, kada je austrijski car bio srpski kralj, uz široku podršku srpskog naroda.

Donji grad ispod Kalemegdana oko 1865. godine, neposredno pre nego što će Turci zauvek otići da se više nikada ne vrate. Foto: Wikimedia Commons/skyscrapercity.com

Oslobađanje Beograda 1806. godine verovatno je vojni vrhunac Prvog srpskog ustanka, ali uprkos njegovoj važnosti središte te revolucionarne Srbije bila je Topola. Beograd prestonica nije postao ni nakon Drugog ustanka i delimičnog rušenja turkokratije: knez Miloš je, naime, gajio izvesnu bojazan u vezi s njim zbog blizine jake osmanlijske posade koja se nalazila u tvrđavi. Zbog toga je isprva stolovao iz sela po imenu Gornja Crnuća, a od 1818. iz Kragujevca. Glavni grad tek 1841. godine napokon postaje grad koji je ionako bio glavni za sve to vreme — Beograd.

Tu počinje naša priča. Tačnije počinje dve godine ranije kada su formirane Beogradska opština kao civilna grana administracije i nosilac samouprave, i Uprava grada Beograda (zapravo: varoši) kao policijska služba i produžena ruka centralne vlasti sa sedištem u zloglasnoj Glavnjači (ova podela neće biti kratkog veka, šta više, opstaće sve do 1944. godine).

Uprkos našoj turbulentnoj istoriji tokom XIX i XX stoleća, uprkos tome što gradonačelnik skoro nikada nije formalno nosio to zvanje, uprkos izvesnom nepodudaranju sa savremenim poimanjem te dužnosti, pa čak i uprkos našem nemaru prema vlastitoj istoriji, moguće je prilično jasno rekonstruisati ko su sve bili „gradonačelnici“.

Jatagan-mala tokom prve polovine XX veka. Foto: Virtuelnimuzejfotografije.com

Prvi „gradonačelnik“, odnosno predsednik Beogradske opštine, bio je Ilija Čarapić, sin legendarnog ustaničkog vojvode Vase Čarapića, „Zmaja od Avale“, koji je tokom bitke za Beograd 29. novembra 1806. godine poginuo kod Stambol-kapije, baš tamo gde smo mu podigli spomenik i dali ulicu koja od Narodnog pozorišta vodi do Studentskog trga. Od takvog je soja, dakle, bio naš prvi moderni gradski čelnik, Ilija Čarapić, danas bismo rekli „rođeni Beograđanin“ budući da je svet 1792. godine ugledao u selu Beli Potok podno Avale (premda to tada nije bio Beograd).

Ilija je u neudobnu gradonačelničku drvenu stolicu (o fotelji se još dugo nije moglo govoriti) seo 7. maja 1839. godine, a novembra meseca imenovan je i za upravitelja varoši (da ne kažemo: „šefa panduracije“). Međutim, već ga je 27. maja 1840. zamenio drugi predsednik Beogradske opštine i treći po redu upravitelj varoši, Miloš Bogićević, takođe sin jednog ustaničkog vojvode, Ante Bogićevića od Loznice i Jadra. On će se zadržati još kraće, svega četiri meseca, nakon čega će preći u Popečiteljstvo unutrašnjih dela da bude zamenik popečitelja.

Kuriozitet u vezi sa prva dva gradonačelnika Beograda je taj, što su obojica umrla 1844. godine. Ilija Čarapić je po svemu sudeći preminuo prirodnom smrću, ali je Bogićević osuđen na smrt nakon što je Toma Vučić Perišić u krvi ugušio Katansku bunu protiv kneza Aleksandra Karađorđevića kojeg su ustavobranitelji doveli na vlast nakon zbacivanja kneza Mihaila Obrenovića u njegovom prvom mandatu. Takođe, možda je zanimljivo pomenuti i to, da je nad Bogićevićem izvršena smrtna kazna 20. oktobra: tačno 100 godina pre oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu.

Jovan Žujović, akademik, otac srpske geološke nauke i sin 3. gradonačelnika Beograda Mladena M. Žujovića. Rad Uroša Predića. Foto: Wikimedia Commons/sanu.ac.rs

Zatim predsednik Beogradske opštine i upravitelj varoši postaje jedna od uticajnijih ličnosti iz sredine XIX stoleća u Kneževini Srbiji, gospodin Mladen M. Žujović, koji će kasnije biti načelnik Glavne vojne uprave i državni savetnik. Otac je to Jovana Žujovića, osnivača naše geološke nauke i predsednika Srpske kraljevske akademije.

Posle njegovog gradonačelnikovanja koje je potrajalo do kraja 1841. godine, na neko vreme će izgleda biti ukinuta lokalna samouprava pa će sve do 1855. jedini na čelu varoši biti upravitelji, koje ne računamo u gradonačelnike ali koje ćemo ipak pomenuti: Mihaila Ljotića smenio je Stefan Stefanović Tenka, Radovana Damjanovića Jovan Vučković, Gavrila Jeremića pak Konstantin Magazinović, a njega Milivoje Petrović Blaznavac. Upravo u vreme Blaznavčevog šefovanja gradskom „panduracijom“, Beograd dobija četvrtog po redu gradonačelnika — Stojana Delimirkovića.

Ali, ako ste se ponadali da tu počinje neprekinuti niz koji seže do današnjeg dana, da tu barem počinje kontinuitet za kojim generalno patimo kao narod, prevarili ste se. Nakon svega nekoliko meseci, upravitelj varoši ponovo uzima sve u svoje ruke: posle Blaznavca došao je Nikola Hristić u dva odvojena mandata, zatim par Jovana, Belimarković i Dimitrijević-Mitričević, pa Dragutin Žabarac, i 1861. konačno Mihailo Barlovac.

Pogled na krovove starog Beograda sa jedne zgrade u Pop Lukinoj tokom 1920-ih godina. Foto: Wikimedia Commons/politikin-zabavnik.rs

Kažemo konačno jer će za mandata ovog gospodina (inače poslanika Beograda na Svetoandrejskoj skupštini na kojoj je predložio smenjivanje kneza Aleksandra i vraćanje kneza Miloša), koji je upravnik grada Beograda bio sedam godina (jedino su Manojlo Lazarević i Živojin Blaznavac imali duži staž na tom nameštenju), konačno doći do postepene obnove lokalne samouprave: prvo u vidu petog gradonačelnika Marka Stojkovića (1861-1862), zatim šestog Jovana Smiljanića (1865-1866), sedmog Gligorija Jovanovića (1866) te osmog Mihaila Terzibašića.

Za ovog potonjeg znamo tačne datume: predsednik Beogradske opštine je postao 6. septembra 1866. godine, a da to bude je prestao 14. septembra naredne. Istoga dana deveti čovek seda u onu tvrdu drvenu stolicu (očigledno je da fotelje i dalje nije bilo): radilo se o Jovanu Nikolić-Čokojiću. Kada je tačno uklonjen, ne znamo, ali desilo se to u nekom trenutku 1868. Po svemu sudeći nije izvukao punih godinu dana na čelu grada, jer je u godini njegove smene Beograd imao još dva gradonačelnika: 10. Vasilija Ivanovića i 11. Gligorija Jovanovića u drugom mandatu.

Tokom „nekoliko meseci“ 1869. godine gradonačelnikovao je Aćim Čumić, istaknuti političar svog doba koji je prava studirao na Hajdelbergu i u Parizu, bio profesor na Velikoj školi, nekoliko godina docnije kao vođa mladokonzervativaca postao ministar unutrašnjih dela te nakratko čak i predsednik Ministarskog saveta (premijer), a kasnije član Srpskog učenog društva, počasni član Srpske kraljevske akademije, i senator. Ako se sada pitate da li Čumićevo sokače po njemu nosi naziv, odgovor je da, Čumićevo sokače svoj naziv nosi po Aćimu Čumiću.

Kosta D. Glavinić, srpski društveni radnik i 33. gradonačelnik Beograda. Foto: Wikipedia/digitalna.nb.rs

13. gradonačelnik Beograda godinu i po dana je bio Arsa Lukić, pa zatim Aleksa Đurić, da bi prestonica 30. marta 1872. napokon dobila jedno dugotrajno rešenje u vidu Dimitrija Popovića koji će biti na čelu opštine sve do avgusta 1878. godine, kada će ga naslediti Aleksa Stevanović. Oktobra naredne godine stiže 17. gradonačelnik — Živko Karabiberović. On će se ispostaviti kao još jedno dugotrajno rešenje, budući da će opstati do 1. avgusta 1884.

Nakon ovoga počinje dugi niz kratkotrajnih predsednikovanja Beogradskom opštinom (u narednih devetnaest godina imali smo deset čelnika u petnaest odvojenih mandata), ali su ličnosti na toj funkciji sve višeg kalibra, sve moćnije političke figure, sve bivši i budući premijeri i ministri, što pokazuje da je (do tada već verovatno) fotelja gradonačelnika postala ne samo položaj od velikog prestiža već i odskočna daska za dalju karijeru, slično kao danas.

Od tog prvog Karabiberovićevog mandata pa do ustoličenja Koste Glavinića 1903. godine za 33. predsednika Beogradske opštine, imali smo na čelu grada Vladana Đorđevića, Mihaila Bogićevića (sina drugog gradonačelnika Miloša Bogićevića), Svetomira Nikolajevića, Živka Karabiberovića u drugom mandatu, i Nikolu Pašića (svežeg povratnika iz šestogodišnjeg bugarskog izgnanstva nakon Timočke bune).

Prostor na kome se danas nalazi Trg Nikole Pašića tridesetih godina XX veka izgledao je bitno drugačije. Foto: Wikimedia Commons/Jelica

Potom smo imali Milovana Marinkovića, Petra Tatića, Milovana Marinkovića po drugi put, Mihaila Bogićevića po drugi put, Nikolu Stevanovića, Nikolu Pašića po drugi put, Nikolu Stevanovića po drugi put, Antonija Pantovića, Milovana Marinkovića po treći put, konačno i Nikolu Stamenkovića kao privremeno rešenje novih državnih vlasti neposredno nakon Majskog prevrata, tog rušenja i brutalne likvidacije dinastije Obrenović i svih njima bliskih porodica.

Pomenuti Kosta Glavinić na čelo grada dolazi 20. avgusta 1903. i na tom mestu ostaje do 20. novembra 1907. godine. Dakle, posle skoro dvadeset godina Beograd je imao predsednika sa „punim mandatom“. Nakon njega 1. januara 1908. dolazi Velisav Vulović, potom se Glavinić 11. aprila 1910. nakratko vraća na položaj, ali samo da bi ga 24. oktobra iste godine nasledio Ljubomir Davidović iz redova Samostalne radikalne stranke (kasnije osnivač Demokratske stranke i njen prvi predsednik). Ovaj 36. gradonačelnik ostaće sve do 19. januara 1914. godine: dakle, još jedan „puni mandat“.

37. gradonačelnik — poslednji pre pada Beograda oktobra 1915. i sloma Kraljevine Srbije te jeseni i zime — bio je Đorđe Nestorović. Nakon oslobođenja zemlje, naredni gradski čelnik je tokom većeg dela 1919. godine bio Mihailo Marjanović, kojeg je 9. novembra zamenio Kosta Jovanović, koji je ostao na tom položaju do 25. avgusta 1920. godine. Tada se odigrala najsramnija epizoda u istoriji Beogradske opštine.

Karikatura iz 1927. godine na kojoj Pobednika za ruku ka Gornjem gradu vodi ondašnji gradonačelnik Beograda g. Kosta Kumanudi. Foto: "Vreme", 25. 09. 1927. godine, br. 2070/unilib.rs

Naime, tada je na lokalnim izborima u Beogradu, i mnogim drugim gradovima širom Srbije i Kraljevstva SHS („Kraljevina“ će postati tek 1921. godine; o raznim imenima koje je nosila Jugoslavija opširnije smo pisali ranije), pobedila Komunistička partija Jugoslavije. Na čelu Beograda trebalo je da se nađe Filip Filipović, ali je on fizički sprečen da vrši svoju dužnost: policija je upala u opštinske kancelarije i izbacila odbornike, a vlast je bukvalno ignorisala izbornu volju građana, ponašajući se kao da se ništa nije desilo, tako da je 40. beogradski gradonačelnik Filipović to bio formalno samo jedan dan (u realnosti svega nekoliko sati). 

41. gradonačelnik 2. septembra te godine postaje Đoka Kara-Jovanović, 9. marta naredne godine menja ga Dobra Mitrović, a njega Mihailo Marjanović 22. avgusta 1923. godine svojim drugim mandatom. Zanimljivo je da između smene Marjanovića 6. januara 1925. godine i izbora Koste Kumanudija 22. avgusta naredne — Beograd nije imao prvog čoveka, što neodoljivo podseća na ona „dobra stara vremena“ XIX veka. Evo još jednog kurioziteta: tokom Kumanudijevog gradonačelnikovanja doneta je odluka da se Pobednik smesti na Kalemegdan, posle skandala koji je izbio zbog njegove „golotinje“ i namere da se postavi na Terazijama (u skladu sa planom iz 1913. godine).

Za 45. predsednika Beogradske opštine februara 1929. biva izabran Miloš Savčić, potom maja 1930. stiže Milan Nešić, a zatim maja 1932. gospodin Milutin Petrović. 10. januara 1935. godine 48. gradski poglavar postaje prebogati „fabrikant“ Vlada Ilić, koji će se ispostaviti kao najdugovečniji od svih svojih međuratnih kolega, i definitivno najuspešniji (za njegovog mandata sagrađeni su ZOO vrt, Staro sajmište i Palata „Albanija“, a počelo se sa pripremom terena za gradnju Novog Beograda).

Vlada Ilić, najuspešniji međuratni gradonačelnik Beograda. Foto: novosti.rs

Nakon četiri godine i devet meseci, 14. septembra 1939. „u ime Njegovog Veličanstva Kralja, ukazom Kraljevskih Namesnika, a na predlog Ministra unutrašnjih poslova“ gospodin Vlada Ilić je smenjen a na njegovo mesto postavljen Vojin Đuričić. Njega opet juna naredne godine menja Jevrem Tomić, isti onaj koji je Beograd tokom Aprilskog rata predao 26-godišnjem nemačkom SS-kapetanu Fricu Klingenbergu, koji je u centar grada stigao na ukradenim motociklima sa šest vojnika.

Prvi kojeg su Nemci po okupaciji imenovali za gradonačelnika bio je Ivan Milićević, postavljen već 13. aprila, ali je njega 19. juna zamenio Milosav Stojadinović. Nemci su trajno rešenje pronašli 11. septembra u liku Dragog Jovanovića, velikog izdajnika i još većeg kvislinga, koji je još u aprilu postao upravnik grada Beograda, nakon što je svoje usluge ponudio Nemcima. On je vodio Beograd sve do 3. oktobra 1944. kada je pobegao pred nadirućom silom Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije te sovjetske Crvene armije.

Već sam vek trajanja prvog komunističkog gradonačelnika Beograda a 54. po redu, Mihajla Ratkovića, bio je na neki način vesnik stabilnosti koja će obeležiti naredne decenije. Naime, Ratković je rukovodio gradom tri godine; potom je Ninko Petrović to činio četiri godine; potom Đurica Jojkić tri, zatim Miloš Minić dve, pa opet Đurica Jojkić četiri, i konačno Milijan Neoričić tri.

Foto: Wikimedia/Stevan Kragujević

1964. godine predsednik Skupštine grada Beograda (kako se tada i sve donedavno zvala funkcija gradonačelnika) postaje legendarna i gotovo mitska ličnost — Branko Pešić. Ovaj 60. naš gradonačelnik je ostao na toj dužnosti narednih deset godina, i ostavio neizbrisiv trag (dovoljno je pomenuti Gazelu, Mostar, deo autoputa kroz grad, Autokomandu i Terazijski tunel bez kojih je danas nemoguće zamisliti saobraćaj u Beogradu). Ni njegov naslednik nije bio kratkog daha: Živorad Kovačević je u (sada već sasvim sigurno udobnoj) gradonačelničkoj fotelji uspešno sedeo do 1982. godine (i podigao, između ostalog, Sava Centar).

Zatim dolazi Bogdan Bogdanović, pa 1986. Aleksandar Bakočević, pa decembra 1989. Milorad Unković, pa jula 1992. dr Slobodanka Gruden (prva žena na čelu grada), pa Nebojša Čović 1994. godine. Interesantno je to što se čini da je, istorijski gledano, prosek trajanja mandata beogradskog gradonačelnika gotovo kao opštedruštveni barometar: što su mandati kraći mi smo u većim nevoljama, ili se nešto gadno sprema ili se nešto gadno već dešava.

Elem, Čović je ostao na tom položaju do 1997. godine kada je, nakon pobede demokratske opozicije i Miloševićevog priznanja poraza, na čelo grada 21. februara kao 67. gradonačelnik došao dr Zoran Đinđić. Ali, samo nakratko: zbog sukoba između Demokratske stranke i Srpskog pokreta obnove te raspada Koalicije Zajedno on biva smenjen 30. septembra. Narednih godinu i po dana Beograd će imati vršioca dužnosti gradonačelnika u vidu Milana Božića, nakon čega će početkom 1999. godine biti izabran Vojislav Mihailović.

Foto: Vican Vicanović / Privatna arhiva Jovana Milivojević

Dražin unuk je opstao do 5. oktobra, kada na čelo dolazi dr Milan St. Protić. Njega marta naredne godine menja kao vršilac dužnosti Dragan Jočić, a tri meseca kasnije Beograd dobija drugu gradonačelnicu, Radmilu Hrustanović. Posle nje oktobra 2004. dolazi mr Nenad Bogdanović, kao prvi koji je službeno nosio zvanje gradonačelnika i jedini koji je izabran na direktnim izborima od strane građana (u drugom krugu je pobedio Aleksandra Vučića).

Međutim, on iznenada umire 2007. godine, pa posle dva vršioca dužnosti, Zorana Alimpića i Branislava Belića, Skupština grada 19. avgusta 2008. u skladu sa izmenama izbornog zakona bira Dragana Đilasa za gradonačelnika. On ostaje do 18. novembra 2013. kada je smenjen a Siniša Mali postao novi vršilac dužnosti. Mali je 23. aprila naredne godine izabran u Skupštini grada kao trajno rešenje.

E sad, pitanje koje se postavlja glasi: hoćemo li u gradonačelnike brojati vršioce dužnosti, ili nećemo? Ako brojimo, onda je Siniša Mali 77. gradonačelnik. Ako ne brojimo, onda je 73. po redu. Međutim, stvarne nedoumice nema, vršioce dužnosti jednostavno nećemo računati jer ih ni drugi ne računaju, posebno ne sam Grad Beograd. Stoga, zvanično, ovog proleća ćemo dobiti 74. gradonačelnika. Osim, naravno, ako Siniša Mali ne nastavi svoj trenutni mandat.

(O. Š.)