Šta se krije iza sudbine uništenog "Generalštaba": Rušenje se ovde dešavalo i u miru, i to ne tako davno

Ministar Goran Vesić napisao je autorski tekst o sudbini "Generalštaba", zgrade koja je uništena tokom NATO agresije, ali i o sudbini zgrada koje su srušene baš da bi se taj, danas uništeni "Generalštab", podigao u vreme socijalističke Jugoslavije.

Tekst Gorana Vesića, objavljen u listu "Politika", prenosimo u celosti.

Dok se ovih dana polemiše o budućoj sudbini ostataka kompleksa Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (SSNO), kako se pogrešno često naziva ,,Generalštab”, arhitektonskog mastodonta na uglu Nemanjine i Kneza Miloša, skoro da se ne zna da su se upravo na tom mestu skoro čitav vek, pre nego što je Tito odlučio da baš ti podigne svoje ministarstvo odbrane, nalazile dve zgrade koje su srušene iako su imale veliku istorijsku i kulturnu vrednost i bile delo slavnih arhitekata. Reč je o zgradama Ministarstva vojnog i Vojne akademije koje su imale značajno mesto u istoriji Srbije. Većina velelepnih građevina koje danas možemo da vidimo u Ulici Miloša Velikog realizacija su ideje kneza Miloša i Mihaila Obrenovića ali i kneza Aleksandra Karađorđevića da tu upravo tu bude državni, vojni i administrativni centar srpskoga Beograda. Odluka da administracija buduće države bude na tom mestu dok je deo grada prema reci, oko današnje Karađorđeve, pored pristaništa, određen za trgovački centar Beograda doneta je iz praktičnih razloga. Taj deo grada bio van domašaja turskih topova koji su se nalazili u beogradskoj tvrđavi. Tako je izbegnuto razaranje topova sa tvrđave ali zbog silne želje mnogih zavojevača da nam preotmu prestonicu, koja je samo u prošlom veku bombardovana pet puta, nažalost mnoge od tih zgrada danas možemo da vidimo samo na starim požutelim fotografijama.

Srbija se posle viševekovnog ropstva borila za svoju samostalnost i nezavisnost u miru, korak po korak. Tako je Ilija Garašanin početkom 1850. godine predložio da se osnuje Artiljerijska škola s ciljem da sami stvaramo svoj oficirski kadar, a taj predlog je već 18. marta te godine odobrio knez Aleksandar Karađorđević. Projekat za formiranje škole izradio je Čeh František Aleksandr Zah, koji je potom postao i prvi upravnik, dok je zgradu škole na uglu Miloša Velikog i Nemanjine projektovao takođe češki arhitekta Jan Nevole. Nevole je u istoriji Beograda ostao upisan i kao arhitekta koji je projektovao čuveno Kapetan Mišino zdanje u kome se danas nalazi rektorat Beogradskog univerziteta. Artiljerijska škola je 1880. godine preimenovana u Vojnu akademiju nakon što je 18. januara Narodna skupština usvojila Zakon o ustrojstvu Vojne akademije, a 30. januara ga potvrdio knez Milan Obrenović. Milan Obrenović je tada vrata Vojne akademije otvorio za decu sa sela jer je do tada školovanje za oficire bila privilegija dece činovnika i bogatih trgovaca. Ta odluka je omogućila da vojno obrazovanje steknu buduće srpske vojvode i generali koji su izvojevali najveće srpske pobede u ratovima za oslobođenje cele zemlje protiv Turske, a posebno u Velikom ratu među kojima su bili Radomir Putnik, Stepa Stepanović, Petar Bojović i Živojin Mišić. Rad Vojne akademije prekinuo je Prvi svetski rat ali je obnovljen po oslobođenju Beograda u novembru 1918. godine. Već u prvom naletu nemačkih bombardera 6. aprila 1941. godine zgrada je teško oštećena ali je 1942. godine tokom okupacije popravljena jer su Nemci u njoj, svesni njenog značaja za srpsku nacionalnu istoriju, cinično smestili svoje trupe.

Ovaj, u pravom smislu te reči, hram naše vojske i borbe za oslobođenje, sravnjen je sa zemljom od strane Titove vlasti 1949. godine da bi tu bilo započeto zidanje zgrade Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu ili ,,Generalštaba” kako se danas pogrešno naziva. Bila je to neka vrsta osvete Josipa Broza, jugoslovenskog lidera koji je u Velikom ratu bio deo austrougarske vojske, prema mestu gde su obrazovani srpski generali i vojvode koji su tu vojsku velike imperije porazili. Kako to obično biva, Titovu ideju realizovali su Srbi. Ta zgrada biće temeljno razorena u maju 1999. tokom NATO agresije, sa čak pet avionskih bombi. Tako je zgrada koja je nastala na ruševinama postala ruševina. Ali, na neki neobičan i skoro pa metafizički način, nekadašnja Artiljerijska škola, odnosno Vojna Akademija srpske kraljevske vojske, još uvek živi među nama jer je datum njenog osnivanja 18. mart (1850) uzet kao dan Vojne akademije koji se dan danas s ponosom obeležava.

Ovde se završava priča o jednom znamenitom objektu kojeg više nema. Ali nastavlja se priča o još jednom koji je doživeo identičnu sudbinu, a koji se nalazio u Ulici Miloša Velikog sa druge strane Nemanjine prema staroj i jedinoj zgradi Generalštaba u toj ulici. Ta zgrada je izgrađena 1895. godine prema projektu jednog od najvećih srpskih arhitekata Jovana Ilkića koji je poznat kao autor zdanja Narodne Skupštine, hotela Moskva, Oficirskog doma u kralja Milana 48 koji većina naših sugrađanki i sugrađana znaju kao Studentski kulturni centar kao i kuće Milana Piroćanca u Francuskoj 7 koja je decenijama dom srpskih pisaca. Tu se smestilo Ministarstvo vojno. Ministri su se smenjivali, a zdanje je ponosno stajalo 46 godina, da bi na 50. godišnjicu, već neprepoznatljivo od ratnog razaranja bilo zauvek uništeno. Na njegovom mestu podignuta je jedna od dve „bliznakinje“ Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu koja se danas netačno i namerno naziva ,,Generalštab” kako bi se sakrila njena prava namena.

Jedna od poslednjih velikih uloga Ministarstva vojnog odigrala se 27. marta 1941. godine. Te noći, vojnim pučem rukovodio je general Dušan Simović, organizator prevrata i postavljanja Petra Drugog na presto, a ubrzo su zaverenici tu doveli predsednika vlade Dragišu Cvetkovića i ministra spoljnih poslova Aleksandra Cincar-Markovića, potpisnike pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu i držale ih zatočene. U tim neizvesnim i teškim danima zgrada Ministarstva vojnog je bila centar velikih promena, koje su trajale tek desetak dana. Uprkos uveravanjima Simovićeve Vlade date Trećem Rajhu da “Kraljevina Jugoslavija ne napušta Trojni pakt” i da je ,,puč unutrašnje pitanje zemlje”, Hitler je odlučio da napadne i uništi tu malu zemlju. Počeo je rušilački pohod koji je nažalost završen posle Drugog svetskog rata kada su nove vlasti završile ono što su započeli nacisti, a što je podsećalo na srpsku istoriju i stari poredak.

Bila su to teška vremena u kojima nisu stradale samo zgrade koje su bile simbol ,,starog režima” već i čuvene srpske arhitekte. Izvršioci su bili Srbi, oni koji su dobili priliku da rade za novu vlast i da projektuju monumentalne zgrade, spomenike novoj vlasti. Čuvenom Dragiši Brašovanu bilo je zabranjeno da do 1950. godine, zbog ,,buržujstva” potpisuje projekte tako da su projekte prvih novobeogradskih blokova koji su njegovo delo, potpisivali drugi, politički podobne arhitekte. Sa Dragišom Brašovanom, genijalnim srpskim arhitektom, obračun sada podobnih kolega bio je još suroviji jer je pre rata projektovao mnoge sokolske domove među kojima je zgrada koju danas znamo kao Stari DIF. Brašovanova zgrada Maršalata kraljevskog dvora u Pionirskom parku srušena je 1957. godine.

Danas, oni koji brane srušeno Titovo ministarstvo, stare i istorijske zgrade, značajne za srpsku istoriju ne pominju. Da li zato što ne znaju svoju istoriju ili zato što misle da srpska istorija počinje tek 1945. godine? Bog će ga znati.

(Telegraf.rs)