Polumesec kao simbol jednog Beograda: Obišli smo islamske građevine koje svedoče o burnoj istoriji

Aja Sofija više nije muzej, ali ni crkva, njen povratak u status džamije istinski je razočarao mnoge hrišćane. Vizantijska bogomolja u turskim rukama postala je islamski simbol. A šta je sa osmanskim simbolima u hrišćanskom Beogradu? Prošetali smo se centrom grada i naišli na nekoliko malih, ali važnih tragova velike imperije, koji su do danas sačuvani i bez kojih bi Beograd ostao bez jednog važnog balkanskog pečata.

Tri su verska objekta koja svojom orijentalnom arhitekturom odskaču od okoline: šeih-Mustafino turbe kod Studentskog parka, Bajrakli džamija u Gospodar Jevremovoj i Damad Ali-pašino turbe na Beogradskoj tvrđavi. Sve tri kamene zgrade na svom vrhu imaju muslimanski simbol, polumesec.

Daleko od toga da je istorijski tok nakon oslobođenja od Turaka bio milostiv prema islamskim svetinjama, ali zrno razuma i dobre volje u više od vek i po većinski pravoslavnom Beogradu uticalo je na to da ne zaboravimo ni islam ni prohujale vekove kroz koje su njegovi sledbenici ostavljali trag u srcu Beograda.

Zeleni barjak sa polumesecom tako se danas vijori u Gospodar Jevremovoj ulici - to je minare čuvene Bajrakli džamije, orijentalne lepotice koja je preživela brojne ratove, padove, bombe i topove. Izdizala se iz pepela, prašine, gareži, jedno vreme bila je i katolička crkva, a poslednji put spaljena je 2004. godine.

I dok prolazite kraj ove skromne bogomolje, sazdane od kamena, stešnjene i skockane u srcu grada, osetićete duh orijenta. To je danas po nekima najstarija zgrada u gradu (datira iz 17. veka), jer sve drugo što je od nje bilo starije davno je smrvio vihor rata, osvete i ponovnog podizanja grada koji su tokom istorije zauzimali Turci, Austrijanci i konačno - Srbi.

Beograd je posle konačnog odlaska Turaka bio slobodan da se ponovo digne iz pepela i pretvori u moderan srpski grad, čije simbole do danas prepoznajemo. Ali, Bajrakli džamija i spomenuti spomenici su opstali do danas.

Turci su zbrisani iz Beograda, ali neki novi Beograđani muslimani dolazili su iz drugih delova Srbije i potonje Jugoslavije, pa je ova džamija je služila ne samo njima, već i gostima Beograda iz stranih zemalja, diplomatama, studentima iz arapskih zemalja, pa i turistima...

Danas, ovo je muslimanski duhovni centar Beograda i okoline, a u hladu osmanskog kamena mogu se videti i stari islamski nadgrobni spomenici.

Ovaj beogradski trag Osmanlija opstao je zahvaljujući razumu koji je umirio srce naroda željnog slobode, pa i osvete za sve što je trpeo vekovima. Jedna od poslednjih želja kneza Mihaila Obrenovića, ubijenog 1868. godine bila je da se obnovi jedna od džamija, kako bi služila muslimanima koji borave u Beogradu. A to su pre svega bile zanatlije i poslatičari slovenskog porekla. I tako je opstala Bajrakli džamija, danas jedina u gradu.

Beograd, koji je u 19. veku defintivno postao srpski grad, početkom tog veka još je izgledao kao pravi muslimanski - bio je prepun minareta brojnih džamija koje je za molitvu koristilo pređašnje islamsko stanovništvo. One koje nikome više nisu bile potrebne bile su bataljene ("batal" na turskom), malo po malo su rušene, a ima podataka i po kojima su one pretarane u crkve, pa čak i svinjce.

Jedna džamija baš je ponela ime Batal, a ta je verovatno bila i najlepša u gradu - nalazila se na mestu pored današnje Narodne skupštine, a pre nego što joj je trag zbrisan, upravnik Biblioteke Janko Šafarik založio se da ona bude pretvorena u Srpski nacionalni muzej. Ipak, nije doživela sudbinu Aja Sofije iz vremena Ataturka.

Zanimljivo je da je tik uz Narodno pozorište bila Kara-džamija i ona je bila pretvorena u plinaru, a  prva pozorišna predstava na daskama Narodnog pozorišta, i to uz gasno osvetljenje, odigrana je 1869. godine.

"Danas hrišćanski hleb popravi Bajrakli džamiju"

Bajrakli džamija, bila je obnovljena zahvaljujući srpskim vlastima, a država je plaćala čak i hodžu i mujezina. Ona je ponovo, ali ovoga puta zahvaljujući kralju Aleksandru Obrenoviću, obnovljena 1893. godine.

"Danas hrišćanski hleb popravi Bajrakli džamiju", zabeleženo je u hronogramu izrečenom od Kadi-zade Teufik efendije Nišlije.

A onda je počelo da se ceni i nasleđe, pa je 1935. godine zgrada džamije po prvi put zaštićena pravnim aktom. Ali, ponovo je gorela, jer 1941. na nju pada nacistička zapaljiva bomba, a 1944. Nemci je ponovo oštećuju pri povlačenju - minobacačkim projektilom.

Posle rata zaštićena je kao istorijski spomenik, da bi 1963. godine usledila potpuna obnova i vraćanje njene funkcije bogomolje.

Nažalost, džamija je gorela i 2004. godine, kada je na nju nasrnula grupa onih koji se nisu mirili sa slikama spaljenih srpskih svetinja tokom Martovskog pogroma na Kosovu i Metohiji. Nisu bili dovoljno svesni da tako ne barene Srbe na Kosovu, već napadaju svoje sugrađane...

Treba dodati i to da je ona najverovatnije bila pretvorena u katoličku crkvu, katedralu Beogradsko-smederevske biskupije, tokom austrijske okupacije Beograda (1717-1739).

Damad Ali-pašino turbe

Jedno od preostala dva spomenika koje smo obišli je i Damad Ali-pašino turne, smešteno na Beogradskoj tvrđavi.

To je, zapravo, turska grobnica u šestougaonom kamenom objektu koja je opstala do današnjih dana i na njenom vrhu još stoji polumesec.

Ovaj spomenik kulture obnovljen je u saradnji sa turskom TIKA.

- Turbe je dobilo naziv po velikom veziru sultana Ahmeda III, Damad Ali-paši. Mauzolej je nastao 1784. godine nad grobom beogradskog muhafiza Izmet Mehmed-paše. Pošto je turbe znatno oštećeno u Prvom srpskom ustanku, Marašli Ali-paša ga je obnovio tokom 1818. i 1819. godine i posvetio Damad Ali-paši. Kasnije su tu sahranjena i dva muhafisa (zapovednika) Beogradske tvrđave: Selim-paša (1847) i Hasan-paša (1850) - sažetak je koji možete pročitati na sajtu Beogradske tvrđave.

I to nije samo istorijska, već i verska zgrada. Na njenim prozorima muslimani kače crvene končiće i priveske, a kroz staklo se može nazreti grobnica prekrivena arapskim natpisom i stari kameni spomenik.

Šeih-Mustafino turbe

Slično Damad ali Pašinom je i Šeih-Mustafino Turbe - takođe grobnica. Ona se nalazi u Ulici Višnjićevoj odmah pored zgrade Matematičkog fakulteta, na Studentskom trgu.

Takođe se može videti grobnica i islamski predmeti kada se zagledate kroz prozor u mističnu, mračnu unutrašnjost objekta.

Iza ove zgradice nalazi se još jedan grob, spolja, i to pokojnika koji je preminuo pre četiri gopdine. Reč je o čuvenom beogradskom muftiji Hamdiji Jusufspahiću.

Ovo turbe bilo je deo mnogo većeg kompleksa, tzv. tekije hadži-šeiha Muhameda. Tekija je bila posvećena dervišima moćnog derviškog reda Kadiri. Turbe sagrađeno 1783. godine na grobu hadži-šeiha Mustafe, derviša koji je jedno vreme bio starešina ove tekije.

- Za tekiju hadži-šeiha Muhameda i turbe šeiha Mustafe vezani su sudbonosni istorijski događaji za međusobni odnos Turaka i Srba, osvajača i oslobodilaca. Tekija je u srpskom ustanku 1804-1813. godine jedno vreme služila kao sedište Praviteljstvujuščeg sovjeta, najviše izvršne vlasti novostvorene države. U njoj je 1811. godine umro Dositej Obradović - navodi se na sajtu Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

I na kraju, jedan simbol Osmanske imperije koji, ipak, nije verski, ali svakako upečatljiv - sa bedema Beogradske tvrđave vidi se još jedan ostatak islamske kulture - Hamam, tursko kupatilo ili danas Planetarijum Astronosmskog društva Ruđer Bošković.

(Mateja Beljan)