Beograd kroz vreme: Od male varoši do evropske metropole

Foto: Marko Jovanović

Beogradsko naselje Senjak, nekada nije izgledalo elitno i uređeno kao danas. Retko ko bi mogao da poveruje da je ovaj deo grada bio zapušteno predgrađe prestonice sa radničkim stanovima. Stanovi su se nalazili oko Fabrike duvana, koja je 1914. godine uništena u austrijskom bombardovanju sa Bežanijske kose. Kako fabrika posle Velikog rata nije obnavljana desilo se, potpuno neočekivano, da to mesto postane naselje imućnih Beograđana.

Preporučujemo

Naseljavanje radnika u okolini fabrike bila je uobičajena pojava pre jednog veka jer nije bilo saobraćajnih komunikacija, pa je bilo teško doći na posao iz jednog dela grada u drugi. Senjak je naseljen kada je oko Fabrike duvana niklo nekoliko stotina kuća i udžerica u kojima su živeli radnici zaposleni u fabrici. Inače, Senjak je ime dobio po skladištima sena za vojsku koja su tu sagrađena krajem devetnaestog veka. Posle fabričkih radnika tu su počeli da se doseljavaju radnici Železničke stanice, Markarnice i drugih privatnih preduzeća koja su se nalazila duž Topčiderskog druma.

Foto: A. Nalbantjan

I luksuzne vile i radnički stanovi

Istovremeno sa radničkim stanovima prvo pri dnu brega pored puta koji je vodio ka kamenom majdanu, zatim sve više uzbrdo počele su da se gradi luksuzne vile čiji su vlasnici uživali u pogledu na Savu i sremsku ravnicu. Senjak je tako, pre nešto više od stotinu godina, bio kraj u kome su se luksuzne vile nalazile pored siromašnih radničkih kućica. I jedni i drugi imali su motiv da žive na Senjaku.

Bogati zbog divnog pogleda, čistog vazduha sa reke i zaklonjenosti od jakih vetrova, a siromašni zbog blizine fabrika u kojima su radili, jeftinijeg života van varoši i povezanosti tramvajem. Ispod Senjaka prolazila je železnička pruga. Taj kraj bio je poznat po bujnom zelenilu i voću od kojih su se posebno izdvajale kajsije, a ondašnja štampa je pisala o najlepšem grožđu u Srbiji, "lepšem od onog u Smederevu". Zabeleženo je da je na Senjaku gajena i smokva. Posle Prvog svetskog rata cena zemljišta na Senjaku je naglo porasla, pa su trošne radničke kućice prodavane kako bi tu bile građene luksuzne vile. Sirotinja je ostala u Jatagan-maloj i oko Prokopa.

Prve beogradske vile na Topčiderskom brdu

Krajem devetnaestog veka Topčidersko brdo bilo je daleka periferija Beograda, odvojeno Fšetečkovom jarugom od centra varoši. Ovde su počele da se podižu prve beogradske vile još krajem devetnaestog veka uglavnom uz današnji Bulevar oslobođenja. Najviše vila je izgrađeno posle Prvog svetskog rata jer se modernizacijom društva i razvojem Beograda menjao način života. Oni koji su bili bogatiji nisu želeli da žive više u centru grada, u sred gradske gužve, već su tražili mirna mesta u okolini grada.

Topčidersko brdo bilo baš takvo mesto sa mnogo vinove loze, borovih i bagremovih gajeva duž Kragujevačkog druma. Baš tu, od dvadesetih godina prošlog veka, gradile su se prelepe vile sa uređenim baštama. Bankari, bogati trgovci, viši činovnici i rentijeri utrkivali su se ko će da sagradi lepšu kuću. Svi oni bili su potomci bogatih trgovaca ili ministara iz vremena kneza Miloša Obrenovića ili kneza Aleksandra Karađorđevića, kada se u Srbiji dogodila "prvobitna akumulacija kapitala". Imali su iz svojih vila predivan pogled na još uvek mali Beograd koji je ubrzano rastao u evropsku metropolu.

Foto: A. Nalbantjan

"Beogradski mali pijac potopila Sava"

Kako u velikim gradovima uvek ima kontrasta, tako u ovom kraju nisu živeli samo najbogatiji. Već smo rekli da se sirotinja pred najezdom bogataša povlačila u Jatagan malu i Prokop. Kada se gradila Železnička stanica pojavila se potreba da se naspe Bara Venecija što zbog izlivanja Save, što zbog visokih podzemnih voda. Kako je to izgledalo najbolje opisuje čuvena kafanska pesma "Beogradski mali pijac potopila Sava". Da bi se izvršilo nasipanje bila je potrebna velika količina zemlje, a pošto opština nije imala para odlučeno je da se kopa u blizini Železničke stanice.

Izabrana je Fšetečkova jaruga koja se nalazila blizu Mostara. Jaruga je produbljena do 15 metara, sa širinom do 100 metara i dužinom oko pola kilometra. U nju se ulazilo iz današnjeg Bulevara oslobođenja. Izlaza nije bilo. Čim je završena Železnička stanica stalo se sa nasipanjem Bara Venecije, a u jaruzi se gajilo povrće i sejao kukuruz pošto je zemlja plodna.

Posle Prvog svetskog rata neko se dosetio da u ovoj jaruzi, zaklonjenoj od vetrova mogu da se podignu kuće i tako je nastalo naselje. Počeli su da se doseljavaju železničari i oni koju su radili u blizini, a koji su morali da napuštaju centar Beograda u kome su se rušile njihove trošne kuće zbog podizanja modernih stambenih blokova.

Foto: A. Nalbantjan

Naselje je dobilo ime Prokop po opisu mesta gde su kuće podignute. Po sredini jaruge uređena je glavna ulica, a "sporedne" ulice su bile paralelne kao po nekom urbanističkom planu. Kuće su bile uredne sa baštama i nije bilo udžerica. Novine su opisivale da su stanovnici nekada imali problem zimi kada sneg zaveje jarugu, pa su stanovnici morali iz kuća da izlaze kroz odžake!?

Tu je nikla i Jatagan mala, najveće sirotinjsko naselje, podignuto tako reći preko noći, bez znanja i dozvole opštinskih vlasti i kako to kod nas biva, na opštinskom zemljištu. Tu je živeo siromašniji svet od onog na Prokopu, sa mnogo dece. Dok su na Prokopu živeli niži činovnici u Jatagan maloj živeli su radnici, zanatlije i Romi. Tako se ova mala proslavila kao naselje pesme i igre. Štampa tog vremena pisala je da su stanovnici solidarni, pa su zbog sirotinje u vreme velikih zima kuvali i grejali samo jednu kuću, često najveću, u kojoj bi celu zimu provele komšije.

Tako se razvijao naš grad postajući od male varoši sa nekoliko desetina hiljada stanovnika višemilionska evropska metropola. Kako je grad vremenom osvajao prostore koji su danas za nas sastavni deo grada, a tada su bili daleka periferija, tako će jednog dana generacije koje dolaze iza nas, naselja koja su danas u okolini grada smatrati gradskim jezgrom. Jer Beograd se širi i razvija iz godine u godinu, raste i jača. Zato je privilegija živeti u takvom gradu, kako je to pisao Duško Radović, jedan od njegovih najboljih hroničara.

(Telegraf.rs)