Mali narod u velikom Beogradu: Imali su svoj budistčki hram, zvali smo ih Kinezima, mada to nisu

Beograd je posle Prvog svetskog rata postao prava metropola, prepuna ljudi koji su se, pritisnuti ratom, siromaštvom, ali i čarima velikog grada, nastanili unutar njegovih granica. Među njima su bili i Kalmici, pripadnici zapadnomongolskog naroda sa donjeg toka Volge, koji su, zajedno sa ruskim emigrantima, pobegli iz svoje domovine u strahu od boljševika. Srbi su ih dočekali, mada nikada nisu zaista prestali da ih zovu  - Kinezi.

Opis života društvene grupe koja se raspala pre više desetleća i zatim se skoro bez tragova zagubila, veoma je teška. Moguća je, naime, samo delimična rekonstrukcija, koja je utoliko teža zbog skromnih ili čak nepostojećih primarnih izvora i koja se oslanja pre svega na usmena predanja po sećanju posmatrača.

Preporučujemo

Za etnološku struku beogradska kolonija Kalmika zanimljiva je kao primer male zajednice u kosmopolitskom velegradu, kao doprinos etnološkom izgledu Beograda i, konačno, kao fragment istorije Kalmika u emigraciji.

Kalmička zajednica u Beogradu Foto: Arhiva

Većina Kalmika došla je u Jugoslaviju decembra 1920. sa grupom od 22.000 vojnika, u pratnji članova porodice. Reč je o delu Vrangelovih i Denikinovih jedinica koje su, pred prodorom Crvene armije, evaukisane sa Krima i prodovima prevezene u posebne logore blizu Carigrada, odakle su se raspršile po raznim evropskim i prekomorskim zemljama.

U toj armiji bilo je puno donskih i kubanskih kozaka sa kojima su Kalmici živeli pomešani ili u tesnom susedstvu (neki kozaci su npr. primili od Kalmika i lamaistički oblik budizma). Za vreme revolucije i građanskog rata Kalmici su, pod vođstvom ruskih i kozačkih oficira, osnovali dva puka, 80. donski džungarski i 3. donski kalmički puk, a delovi kalmičke konjice nalazili su se i na drugoj strani linije fronta, u jedinicama Crvene armije.

Neki Kalmici stigli su u Jugoslaviju 1922. godine, kad su iz Vladivostoka morale da se povuku i poslednje protivboljševičke jedinice.

Glavnina ruskih iseljenika u Jugoslaviji živela je u Beogradu. Među njima je bilo mnogo pripadnika aristokratije, zemljoposednika, preduzimača, službenika i oficirskog kadra; srazmerno brojni bili su i ljudi seljačkog porekla, a veoma retki su bili predstavnici proletarijata.

Činjenica je da je posle doseljenja u Beograd i druge evropske gradove nemaština primorala brojne doseljenike da se prihvate i težih fizičkih poslova i da se pretvore u neku vrstu proletera; međutim, i pored toga sačuvali su „kulturnoduhovne interese i potrebe svojih nekadašnjih društvenih slojeva“.

Uzimajući u obzir sve to, grupa kalmičkih begunaca je već prilikom dolaska u Beograd predstavljala najsiromašniji sloj ruskih doseljenika, kako na materijalnom, tako i na društveno-obrazovnom planu. Josip Siči, koji je 1932. godine posetio beogradsko naselje Kalmika, zapisao je da su se bavili prevozništvom, da su se zapošljavali u fabrikama i da su se bavili tradicionalnim domaćim zanatima, kao i poljoprivredom.

Kalmički hram u Beogradu Foto: Wikipedia

Među njima gotovo da i nije bilo intelektualaca, osim lekara i dvojice studenata na Beogradskom univerzitetu. Zbog toga je knjiga beogradskog Kalmika, dr Erenžena Hara-Davana o Džingiskanu i njegovom nasledstvu, objavljena 1929, predstavljala izuzetno dostignuće. Delo je posvećeno 700-godišnjici Džingiskanove smrti. Autor je u njemu opisao početke i ekspanziju mongolske države, a posebnu pažnju je posvetio mongolskoj okupaciji Rusije i Balkana i dokazivao da je ona donela i niz pozitivnih posledica.

Prvih godina posle kalmičkog naseljavanja u Beogradu vršilo se naporno prilagođavanje novoj okolini, koje je bilo delimično olakšano činjenicom da su svi doseljenici Kalmici, pored svog kalmičkog jezika, poznavali i ruski, i tako brže naučili srpski. Oni koji su vodili poreklo sa severnih predgorja Kavkaza poznavali su i čerkeski jezik.

Kalmički vođa, lamaistički sveštenik, ubrzo posle dolaska grupe begunaca u jugoslovensku prestonicu zamolio je beogradskog industrijalca i veleopsednika Miloša Jačimovića da im omogući zaposlenje u njegovoj ciglani u Malom Mokrom Lugu. On ih je zaposlio i poklonio im zemljište pored svog pogona. Od cigle koju su dobili besplatno u preduzeću izgradili su 20-30 prizemnih kuća i preselili se u njih iz iznajmljenih kuća. Svaku kuću su međusobno delile dve ili tri kalmičke porodice. Stanovi su bili skromni. Pored kuća bile su baštice, zajednički bunar i zajednički klozet. U ovom naselju nisu se nastanili samo oni Kalmici koji su radili u ciglani već i neki njihovi rođaci.

Većina Kalmika u početku je radila na iskopavanju ilovače i na njenom prevozu do ciglane. Neki od njih su, vremenom, sebi kupili konje i ostamostalili se; prihvatali su se i prevoženja drva, uglja i sl. Neki od njih su postali kočijaši. Tako su u novoj sredini nastavljali tradiciju uzgoja konja, kojim su se bavili na donskim stepama. Sačuvali su i neke domaće zanate.

Žene su slušale i nisu radile

Glavnu reč u porodici vodili su muškarci. Žene beogradskih Kalmika se nisu zapošljavale, već su doprinosile porodičnom budžetu izradom papuča i krznenih jakni koje su prodavale na pijaci.

Mesto gde je nekada bio kalmički hram u Beogradu Foto: Telegraf

Muškarci su prvih godina posle dolaska u Beograd nosili iznošene ruske vojničke uniforme, a kasnije jednostavna građanska odela po kojima se nisu razlikovali od srpskih stanovnika u okolini. Geografski položaj na rubu grada, u radničkom naselju Mali Mokri Lug, dokazuje da je beogradska kolonija Kalmika u društveno-ekonomskom pogledu bila sasvim marginalna zajednica. Sa postupnim poboljšanjem ekonomskog položaja pojedinih porodica povećale su se i njihove životne potrebe. Tako je početkom 1930-ih godina dosta kalmičke dece nastavljalo školovanje u gimnaziji.

Kalmička zajednica bila je prema spoljašnjoj sredini prilično zatvorena, a unutar sebe bila je povezana jedinstvenim jezikom i poreklom, istom sudbinom u iseljeništvu i pripadnošću budističkoj verskoj zajednici. Kontakti sa širom okolinom i inostranstvom bili su retki. Jedino su kalmički sveštenici održavali veze sa zemljacima u Parizu, odakle su povremeno dolazili visoki verski dostojanstvenici koji su učestvovali u obredima tokom značajnih praznika. Nisu bili politički aktivni. Iako su Sovjeti proglasili amnestiju za ratne izbeglice (1923), a Društvo Kalmika za povratak u domovinu sa sedištem u Pragu, koje je vodio Bosan Kušlinov, vršilo propagandu, nisu se odlučili na povratak u Sovjetski Savez.

Njihovo fudbalsko igralište i hram

Počeli su slobodnije da se druže sa srpskim seljacima iz Malog Mokrog Luga (koji su ih poznavali samo pod imenom „Kinezi“). Sklopljeno je i nekoliko mešovitih brakova Srba sa Kalmikinjama i Kalmika sa Srpkinjama. Kalmička deca igrala su se sa komšijskom srpskom decom. Imali su i fudbalsko igralište, tzv. „kinesko igralište“. Zajedno su pohađali i osnovnu školu.

Religija Kalmika bila je budizam. Godine 1924. je visoki sveštenik bakša Mančuda Birinov, zamolio i dobio službenu dozvolu za uređenje provizornog budističkog svetilišta u iznajmljenom stanu u Malom Mokrom Lugu. To je bio skroman prostor, prekriven tepisima i ukrašen sa nekoliko simboličkih figura, a u pozadini se nalazila bronzana figura Prosvetljenog. Bakša Borinov, odeven u tamno plavu svešteničku odoru, glave prekrivene okruglom, zlatom vezenom kapicom, bio je glavni savetnik svojim zemljacima u svim životnim odlukama, a posećivao ih je i na radu i podsticao na marljivost i strpljenje.

Novembra 1929. Kalmici su na delu zemljišta koje im je poklonio Miloš Jačimović izgradili svetilište od cigle, hurul, u obliku pagode. Sagradili su ga sami, skupljajući dobrovoljne priloge (jedan od donatora bila je i kneginja Jelena, sestra kralja Aleksandra), a nešto sredstava dala je i gradska opština. Za vreme između dva svetska rata to je bilo jedino kalmičko svetilište u Evropi, van Sovjetskog Saveza. Na posvećenju, decembra 1929, bili su prisutni vrhovni sveštenik bakša Namdžlo Nimbušov iz Pariza i beogradski bakša Sandžo Umaldinov, u pradnji dva gelongoma.

U arhitekturi hramova Kalmika bila je prisutna tradicija drvenih zgrada, a od kraja 18. veka gradilo se i od cigle i od kamena. U poređenju sa kompleksom hramova koje su poznavali Mongoli i Kalmici u svojoj domovini, beogradsko svetilište bilo je malo i skromno. Bilo je građeno u obliku pagode sa tri blago uvrnute krovne ivice (to je jedan od osnovnih tipova mongolskih svetilišta u kojima se vidi kineski arhitektonski uticaj). Stajalo je u ograđenom dvorištu, okruženo voćkama. Uz svetilište bila je dograđena zgrada sa prostorijama za sveštenike i učionicom gde su se podučavali kalmički, ruski i srpski jezik.

Mesto gde je nekada bio kalmički hram u Beogradu Foto: Telegraf

Kalmici su opremu svetilišta očigledno doneli sa sobom iz Rusije. Preko puta ulaza, u loži, stajao je oltar na kome su, pored dva kipa Bude, stajali i kultni predmeti i relikvije, a ispod njih činijice sa žrtvenim darovima. Levo od oltara, ispred prozora, postavljena su dva niska stočića, sedišta za dva lamaistička monaha i polica za čuvanje verskih tekstova. Na zidovima su bile okačene tradicionalne religijske slike, tanke, i fotografije verskih dostojanstvenika. Pod je bio od običnih dasaka, prekriven jevtinim, industrijski rađenim tepisima. Visok plafon bio je poduprt sa četiri drvena, živopisno oslikana stuba sa budističkim simbolima (točak Budinog učenja, lotosov cvet i sl). Sa plafona su visile zastave u budističkim bojama (bela, crvena, žuta, plava, zelena).

- U budističkom hramu vlada prijatan hlad. Prozori su prekriveni lepim zavesama tako da je u svetilištu prilično mračno. Sa plafona vise električne sijalice i velika staklena kugla. Usred hrama, uza zid, nalazi se oltar na kome na orijentalni način sedi sam Buda. Iznad njega caruju dva budistička sveca od kojih je prvi bivši glavešina budista, nazvan Bakša lama. Na oltaru darovi budističkih vernika. Upravo danas (usred jula – prim. Ž. Š.) proslavljali su veći praznik i vernici su darovali Budi ono što su u svojoj bedi mogli. Neki od njih pirinač, drugi slatkiše i kolače... i desetodinarski novčić sam video na oltaru... Na hidovima su očakene slike i drugih viših sveštenika i proroka budističke vere. Na desnoj strani oltara položeni su dušeci na kojima sedi gelong za vreme verskog obreda koji traje najmanje tri do četiri sata - objavio je u svom izveštaju Josip Siči.

On je objavio i fotografiju spoljašnjosti svetilišta. Za vreme većih praznika beogradski Kalmici su u bašti svetilišta postavljali sto, oblagali ga darovanom hranom i napicima, pili čaj pomešan sa maslacem, mlekom i solju i gostili se, prema svedočenju nekih izveštača, i konjskim mesom. U novoj sredini su se pojedini praznični običaji izgubili ili izmenili. Na primer, od tri tradicionalna muška takmičenja: trčanja, gađanja strelom i rvanja – sačuvalo se samo ovo poslednje.

Lamaistički sveštenici koji su živeli u celibatu i poštovali i druge zapovesti monaškog života bili su neosporne vođe kalmičkog naselja u Beogradu. Kalmičko sveštenstvo je nadgledalo život svake porodice i učestvovalo na svim područjima njihovog života. To se odnosilo i na beogradsku koloniju Kalmika.

Neki Kalmici su za vreme Drugog svetskog rata prišli Nemcima

Za vreme Drugog svetskog rata neki beogradski Kalmici otišli su kao nemački vojnici na istočni front. Nemci su obećavali da će na okupiranoj teritoriji Sovjetskog Saveza ustanoviti „slobodnu kalmičku državu“. Pozvali su i iseljenike u civilu da organizuju svoju vladu.

U žestokim borbama za oslobođenje Beograda koje su se od 12. do 16. oktobra 1944. vodile u neposrednoj blizini Malog Mokrog Luga, delimično je porušen gornji deo potkrovlja kalmičkog svetilišta. Već pre toga, deo Kalmika se povukao u Nemačku i posle nemačke kapitulacije bio razmešten po logorima koje su vodile američke dobrotvorne organizacije. Sa grupom Kalmika su, tako, iz Jugoslavije u Nemačku stigli i beogradski bakša Umaldinov i njegovi saradnici, gelonzi Menjkov i Ignatov.

Sklanjajući se, Kalmici su verovatno sa sobom poneli i opremu beogradskog svetilišta. Bakša Umaldinov, koji je već bio u godinama, umro je 1946. u Krumbachu u Bavarskoj. Oni Kalmici koji su ostali u Jugoslaviji bili su posle rata uglavnom deportovani u Sovjetski Savez (a potom u Sibir, gde su Kalmici iz Sovjetskog Saveza deportovani još 1943). Kolonija Kalmika u Beogradu se na taj način potpuno raspršila. U kući u nekadašnjoj Budističkoj ulici, kasnije nazvanoj Budvanskom, uselili su se drugi stanari. Godine 1948. srušili su kulu svetilišta, prizemlje pretvorili u Dom kulture, tu je potom bila mesna zajednica, da bi je zatim preuzela i delimično pregradila za svoj servis radna organizacija „Budućnost“.

Kalmičke izbeglice (800 osoba, među njima i deo beogradskih Kalmika) živele su u logorima blizu Minhena sve do zime 1951-1952, kada se, pod vođstvom američkih organizacija Church World Service i Tolstoy Foundation, u SAD preselilo 200-250 kalmičkih porodica (oko 650 ljudi) Kasnije su im se pridružili i zemljaci iz Francuske, tako da je kalmička zajednica u SAD 1980. godine brojala oko 300 porodica sa približno 900 članova. Naseljeni su uglavnom u saveznim državama Pensilvanija i Nju Džersi (24).

Preuzeto iz: Traditiones, Acta Instituti Ethnographic Slovenorum, br. 17, 1988. Objavljeno u časopisu Kulture istoka br. 25, YU ISSN 0352-4019, juli-septembar 1990. Sa slovenačkog prevela Tatjana Latinović.

(Telegraf.rs/Klub putnika)