Beograđani prolaze pored zgrade u Knezu koja krije tajnu, a priču o ovoj tragediji retko ko zna

Jugoslovenske generacije ovu zgradu na adresi Knez Mihailova 12 znaju kao knjižaru “Prosveta” i mesto na kome su verovatno nebrojano puta došli u potrazi za lektirom ili udžbenikom za studije.

Reč je o jednoj od najstarijih, a svakako najpoznatijih knjižara u Beogradu čija sudbina s vremena na vreme dođe u žižu interesovanja javnosti jer je objekat predmet restitucije. Zahtev za vraćanje knjižare podnele su Jevrejska opština Beograd i osoba koja tvrdi da je Konova naslednica.

Preporučujemo

A šta je bilo sa prvim vlasnicima ove knjižare i kakva je bila njihova sudbina?

Geca Kon. Foto: Wikipedia/public domain

Veliki prestonički dobrotvor

Geca Kon rođen je u tadašnjoj Austrougarskoj u poznatoj aškenaskoj porodici. Živeo je u Zemunu i Novom Sadu, ali je 1901. godine postao srpski državljanin i u Beogradu otvorio knjižaru za srpsku i stranu književnost u Knez Mihailovoj ulici broj 1 koja je uskoro postala stecište najvećih prestoničkih intelektualaca toga doba. Tu su se okupljali Nišić i Prodanović, ali i Slobodan Jovanović i Miloš Crnjanski.

Zbog kalendara “Ratnik”, u kojem se veličaju pobede srpske vojske nad austrougarskim trupama, Kona su okupacione vlasti 1916 uhapsile i tada je po prvi put završio u logoru – bio je interniran u radni kamp kod Nežidera u Gradišću. Njegova knjižara je zatvorena, a knjige na ruskom, engleskom i francuskom jeziku su javno spaljene.

Posle Prvog svetskog rata, Geca Kon je uspešno nastavio svoj rad. Prilikom osnivanja prvog udruženja srpskih knjižara 1921. izabran je za potpredsednika, a 1929. za predsednika udruženja.

Bogatstvo i ugled ovog čoveka stalno su rasli. Godine 1934. Kon je osnovao “Izdavačko preduzeće Geca Kon A. D“. U periodu do Drugog svetskog rata objavljivao je i preko 200 naslova u godini i po tome je knjižara Gece Kona bila na prvom mestu u Beogradu.

Stekao je veliko bogatstvo i sagradio vilu u Dobračinoj ulici broj 30. Posedovao je prvi luksuzni automobil u Beogradu i čak ga je pozajmljivao vlastima Kraljevine Jugoslavije u reprezentativne svrhe.

Ipak, Kon nije samo sticao. Bio je poznat i po velikoj novčanoj podršci književnicima i svim vrednijim kulturnim institucijama. Veliki deo sredstava uložio je u popularisanje dela domaćih pisaca.

– Od svoje zarade on je više nego iko pomagao domaću književnost. Piscima čije knjige nisu najbolje išle davao je pristojne honorare, kao i siromašnim, da bi mogli nesmetano, oslobađajući se napornog novinarskog rada, da ostvare zamišljena književna dela – rekao je o Konovom dobročinstvu književnik Božidar Kovačević.

Knez-Mihailova ulica tridesetih godina XX veka. Foto: beogradskonasledje.rs

Kraj koji ne biste poželeli ni najvećem neprijatelju

O osvit 1941. godine Geca Kon je, uprkos brojnim upozorenjima i dojavama od strane prijatelja iz inostranstva, odbio da napusti Srbiju i skloni se od najezde nacista. Sa porodicom se samo 6. aprila iz Beograda prebacio u Vrnjačku banju, ali pokazalo se da to nije bilo dovoljno – ubrzo je uhapšen.

Prvo je bio zatočen u Beogradu, a potom u logoru u Beču. I on i cela njegova porodica ubijeni su 1941. godine.

Mesto Konovog stradanja nije poznato. Pretpostavlja se da je streljan u bečkom zatvoru ili pri kasnijem ispitivanju u Gracu. Žena Lujza Vajs, ćerke Elvira i Malvina, zet Franjo Bah, kao i dva unuka, streljani su kod mesta Jabuka blizu Pančeva u jesen 1941. Jedini član porodice koji je preživeo bio je Konov drugi zet Leopold Hercog.

Celokupna imovina porodice Kon je zaplenjena – kuće u Dobračinoj 30 i Sremskoj 4, dva stana u ulici Strahinjića Bana, knjižara i jedna radnja u Knez Mihailovoj, kao i plac na Dedinju. Najvredniji deo knjižnog fonda prenesen je u Nacionalnu biblioteku u Beču.

Posle oslobođenja, Konova firma je pretvorena u Izdavačko preduzeće “Prosveta”.

(Telegraf.rs/istorijskizabavnik.rs)