Kako se živelo u habzburškom Beogradu: Na pijacu po „obotnice“, kod Andreasa Kampiona na „čukulad“, pa na kafu kod Marksa Ferija

U periodu između Prvog bečkog kongresa 1515. godine — kom prilikom su sveti rimski car Maksimilijan I Habzburški i ugarski kralj Vladislav II Jagelonac ugovorili brakove svoje dece i unučadi te međusobno prestolonasleđe u slučaju bezdetnih potomaka, što je već jedanaest godina kasnije postalo aktuelno pogibijom 20-godišnjeg kralja Lajoša II u Mohačkoj bici (dok se povlačio sa bojišta, pao je s konja i udavio se u potoku zbog težine oklopa), nakon čega se austrijska kuća prvi put neposredno umešala u borbu za ugarski tron — i Prvog srpskog ustanka početkom devetnaestog veka, jedna porodica igrala je verovatno najvažniju ulogu u srpskoj istoriji, iako nije bila srpska. Jasno iz svega navedenog, u pitanju u Habzburzi.

Tokom sedamnaestog i osamnaestog veka, Austrija je u tri navrata držala Beograd, jednom dve decenije a dva puta po nekoliko godina. U dva navratu su habzburški vladari primali velike talase srpskih izbeglica i doseljenika na svoju teritoriju, pružajući im utočište i dajući im privilegije, i to tokom Prve i Druge seoba Srba, do kojih je ionako dolazilo nakon sloma austrijskih napora protiv Turske, napora koje su Srbi podržavali pa bežali pred Osmanlijama u strahu od odmazde.

Pomenuta najdugovečnija habzburška vladavina nad Beogradom, koji je bio prestonica njihove Kraljevine Srbije čiji je monarh bio Karlo VI, nadvojvoda Austrije i sveti rimski car, počela je Požarevačkim mirom 1718, a okončala se Beogradskim mirom 1739. godine.

Sveti rimski car Karlo VI, koji koji je dvadeset godina bio i kralj Srbije. Foto: Wikimedia Commons/Bruun Rasmussen

Tragovi te habzburške vladavine vidljivi su i danas, čak i onda kada su nevidljivi: današnji izgled Beogradske tvrđave sa svim tim silnim kapijama o kojima smo nedavno pisali, sa bastionima i zidinama, mahom je njihovo delo; i premda su Turci nakon svog povratka uspešno vratili točak istorije unazad i od našeg glavnog grada ponovo načinili sebi ugodnu kasabu, nisu mogli sve da unište, jer okvir starog jezgra umnogome prati bivši Šanac, koji se razvio oko porušenog spoljnog bedema austrijske varoši.

Mnogi porušeni ostaci austrijski vlasti kriju se pod zemljom, kao što smo skoro mogli da vidimo kada je prilikom rekonstrukcije Trga republike otkrivena Virtemberška kapija, nazvana po najdugotrajnijem kraljevskom predsedniku administracije Karlu Aleksandru Virtemberškom. Ali kako je izgledao Beograd tada, i kakav je bio život u ondašnjem Beogradu, najinteresantnija su pitanja vezana za taj period prošlosti našeg naroda.

MINARETI PARAJU NEBO IZNAD UŠĆA

Grad koji su Austrijanci zatekli kada su stigli nije bio samo drugačiji od onoga na koji smo mi današnji Srbi navikli, bio je drugačiji i od onoga na šta su oni sami tada u Srednjoj Evropi bili svikli. Prirodno, istočnjački izgled Beograda nije im bio po volji, ali nije bio po volji ni Srbima tog doba.

Beograd 1717. godine nakon austrijskog oslobađanja, a godinu dana pre Požarevačkog mira kojim je stvorena habzburška Kraljevina Srbija. Foto: Wikimedia Commons/Andreas F. Borchert

Tu pre svega mislimo na džamije koje su hrišćanima bole oči; njih nije bilo dvesta ili trista kako se često može čuti, već osamdesetak, ali i to je veliki broj koji svedoči kako o veličini grada tako i o njegovoj važnosti. Minareti koji su parali naše nebo, porušeni su, ali same zgrade islamskih bogomolja nisu uništavane; uostalom, to bi bila ludost. Upravo suprotno, učinjeno je ono što je bilo pragmatično i što je već rađeno u Ugarskoj nakon što je sama ona bila oslobođena nekoliko decenija ranije, o čemu smo već pisali: džamijama je menjana namena.

Pretvarane su u katoličke crkve da služe habzburškim vojnicima i doseljenicima iz raznih krajeva Evrope, pretvarane su u vojna skladišta, javne ustanove i kancelarije službenika i činovnika carskih i kraljevskih vlasti, čak i u stambene zgrade; jedna bivša džamija pretvorena je u pozorište u kojoj su prikazivane komedije, popularne u ono vreme kao i u ovo.

Takva je sudbina bila i mnogih drugih turskih zdanja, posebno hanova; ova svratišta za putnike i karavane, ovi osmanlijski „moteli“ ako dozvolite, takođe su preuređivani da služe novoj svrsi, poput hana koji se nalazio na dnu Dušanove ulice gde je danas otprilike „Drapšin“, tu negde kod Zoološkog vrta, koji je pretvoren u „stan“ (kako smo nekada nazivali štabove i rezidencije) predsednika administracije, odnosno guvernera Karla Aleksandra Virtemberškog, „princa Srbije“ o kojem smo takođe nedavno opširno pisali.

Karl Aleksandar, vojvoda od Virtemberga, Habzburškoj monarhiji je u periodu 1720—1733. godine služio kao predsednik administracije ondašnje Kraljevine Srbije. Foto: Wikimedia Commons/Robert Uhland (Hrsgb.): 900 Jahre Haus Württemberg, 3. Aufl., Stuttgart, 1985

Ali ne mislimo samo na džamije i hanove kada kažemo da ondašnjim Srbima i Austrijancima izgled „Beligrada“ (kako se tada govorilo) nije bio po volji, već na sve što se u njemu nalazilo: sam istočnjački duh grada morao je biti likvidiran. Ulice su bile uske, krivudave, dozlaboga prljave, i izgleda su samo prolazi oko bezistana, odnosno natkrivenog pijačnog trga, bili popločani olovom.

Oko tih vijugavih uličica nizale su se privatne kućice od blata i pletera, katkad ograđene visokim zidovima; bilo je naravno i bogatih, solidno građenih kuća koje su pripadale turskom plemstvu i trgovcima, sa dvorištima koja su krasili voćnjaci i šadrvani (velike i natkrivene, složene česme kakve se mogu videti ispred džamija), koje su dopale šaka istaknutim nemačkim došljacima.

Ali, sve je moralo da se menja, a prva stvar bila je tvrđava. Ona je trebalo da postane neosvojivi bastion hrišćanstva i Evrope, da nikada više ne padne Turcima u šake. Pošto znamo da se to naposletku ipak desilo, moramo reći da to nije bila krivica ni graditelja tvrđave niti nje same, već rđavo vođenog rata 1738. godine koji je doveo do toga, da Austrijanci predaju Beograd.

Beograd na austrijskoj karti 1738. godine. Foto: Wikimedia Commons/Homann Heirs

Ovde je potrebno napomenuti da su postojala tri prstena zidina: prvi je delio Gornji grad od Donjeg i od varoši, drugi je predstavljao branu između između Donjeg grada i reka, dok se treći bedem širio da obuhvati varoš, odnosno civilni deo Beograda. Gornji i Donji grad su bili pod punom kontrolom vojske, koja je na tom prostoru, iza tada modernih i naprednih zvezdastih bedema i šančeva, iza bastiona s kruništima, iza puškarnica i otvora za topove — imala svoje kasarne, oficirske stanove, crkve, bunare, magacine, barutane, zborišta. Jedan strani hroničar i putopisac je oduševljeno zabeležio, da Beograd, zbog svojih zidina, naliči „nekoj ogromnoj i otežaloj zvezdi, prilegloj na kratki odmor”.

Zid koji je okruživao varoš, takođe je imao bastione, koji su po pravilu uvek nosili imena velikih hrišćanskih svetaca: tako su možda neki Jakob i Georg imali da na savskoj strani, tu negde oko današnjeg pristaništa, brane bastion Svete Terezije, Adam i Kaspar da brane naredni bastion Svetog Franje, Teodor i Markus da brane bastion Svetog Benedikta, i tako dalje sve do Dunava i Temišvarske kapije, jedne od pet kroz koje se ulazilo u varoš.

Idući odatle, naredna vrata su bila Carska kapija na Vidinskom drumu, zatim središnja Virtemberška od koje je polazio Carigradski drum, pa Varoš-kapija i konačno Savska do koje se stizalo iz pravca Šapca uz reku Savu. Svakako je najvažnija i najmonumentalnija bila ta nedavno otkrivena Virtemberška, u čijoj se neposrednoj blizini, od „Ruskog cara“ do Zmaj-Jovine a duž Knez-Mihailove, protezala najveća zgrada ondašnjeg Beligrada — barokna Aleksandrova ili Virtemberška palata, odnosno kasarna koja je imala tri unutrašnja dvorišta i nekoliko stotina prozora (neki kažu tačno trista dvanaest, ali to nije pouzdano utvrđeno).

Kasarna Karla Aleksandra Virtemberškog“, ili Virtemberška palata. Grafika iz austrijskog Beograda 1738. godine, tokom postojanja habzburške Kraljevine Srbije. Foto: Wikimedia Commons/Vienna State's Archives

NEMAČKI PEČAT

Naravno, za sve to bilo je potrebno vreme i gradnja tvrđave je zapravo u potpunosti dovršena tek 1736. godine, što je ipak ogroman uspeh ako uzmemo u obzir da je ađutant princa Eugena Savojskog, neki kapetan Aman, sa svoja tri pomoćnika i oficira počeo da vrši geodetska ispitivanja Beograda i okoline 1721. godine, da je Dvorski ratni savet u Beču dve godine kasnije usvojio prvi a potom 1725. drugi urbanistički plan i projekat gradnje, koji je poverio baronu Nikoli Doksatu de Morezu, rođenom Švajcarcu koji će kasnije biti pogubljen zbog navodne izdaje.

U međuvremenu je 1724. godine car i kralj Karlo VI Habzburški izdao Statut beogradskog nemačkog grada (nem. Das Statut der Belgrader Deutchenstadt) kojom je varoš podeljena na srpski i nemački deo. Zapravo, svaki od dva „privilegovana“ naroda imao je po dva dela. Srpska gornja varoš nalazila se na prostoru oko današnje Saborne crkve, unutar spoljnih gradskih bedema, tamo gde je bila i tokom turske vlasti; tu je bio Mitropolitski dvor (stari, koji je imao baštenski ribnjak i stabla limuna, kao i novi, čija gradnja nikada nije privedena kraju zbog propasti habzburške vlasti), tu je bila crkva crkva, tu su bile kuće i stanovi srpskih uglednika i imućnika, rečju — privilegovane gospode.

Sa druge strane bedema nalazila se Donja srpska varoš, koju su zvali i Savskom varoši, pa čak Srpskim Beligradom, koja se okvirno prostirala između današnjih ulica Karađorđeve, Nemanjine, Kneza Miloša i Kralja Milana; u njoj je živeo siromašniji i obespravljeniji sloj srpskog življa, i u nju se slio veći broj Srba koje su Nemci deložirali sa dunavske strane, gde su podigli novo nemačko naselje kojem su dali ime Karlstal, a koje se nalazilo okvirno na prostoru poniže današnje Palilulske pijace i Takovske ulice.

Kapija Karla VI, Donji grad, Beogradska tvrđava. Foto: Wikimedia Commons/Goldfinger/Tamba52

SRPSKA SAMOUPRAVA

Jedan deo tih Srba ipak je uspeo da se dokopa sigurnosti varoških zidina, zahvaljujući potkupljivosti habzburških službenika. Ukupno je, međutim, deložirano tek oko četrdesetak porodica, tako da ne pričamo o „egzodusnim“ brojkama, iako, imajući u vidu ondašnju stopu prirodnog priraštaja, verovatno govorimo o oko trista ljudi.

Sa koje strane zida ste se nalazili, tako vam je bilo: Srbi iz Savske varoši bili su suštinski građani drugog reda, u odnosu na svoje sunarodnike iz Gornje varoši, a posebno u odnosu na nemačke doseljenike. Većina je živela u rđavim uslovima i imala rđava primanja (20—40 forinti godišnje), niko nije mogao da računa na zaposlenje u carsko-kraljevskoj administraciji, ali nije svima bilo loše. Bilo je tu dosta trgovaca (kako malih tako i velikih, koje su zvali „tergovci ot lađa”) i zanatlija koji su gradili velike kuće, i za to angažovali iste one majstore iz Monarhije koji su po drugim delovima Beligrada zidali stambene i privredne objekte, bolnice, javna zgrade, škole, sirotište, požarnu kulu, pomenuti novi Mitropolitov dvor.

Na crtežu Beograda iz 1738. godine, koji je za sobom ostavio francuski umetnik Nikola Fransoa de Spar, vide se u Donjoj varoši velike srpske kuće na sprat i sa kolskim prolazima, pa deluje kao da je naša varoš bila prosperitetnija od nemačkog Karlstala. Možda to i ne bi trebalo da nas čudi, što zbog srpske snalažljivosti što zbog jedne krupne stvari po kojoj su žitelji Srpske donje varoši, iako individualno neprivilegovani, kolektivno ipak bili povlašćeniji od ostalih beogradskih Srba: ta stvar je samouprava.

Unutrašnja Stambol-kapija, Beogradska tvrđava. Foto: Wikimedia Commons/Stefan Didam - Schmallenberg

Naime, uz podršku austrijskih vlasti, Srbi su u svom Beligradu obrazovali vlastitu opštinu kojom je predsedavao izabrani „birov“, sa većem u kojem su sedeli „tanačnici“, uglavnom predstavnici pojedinih esnafa. Da se bavi međusrpskim sporovima, opština je 1724. godine za svog sudiju izabrala Avrama Đurića, dok je svaki kvart imao od strane birova i tanačnika imenovane „tizeduše“, odnosno nadzornike, kao i stražare, da održavaju red i mir.

Mitropolit Mojsije Petrović, njegov naslednik Vićentije Jovanović, gospodar Luka Ćurčija, Đorđe Čizmadžija, Sava Laganija, Marko Komšija, bakalin Petar Jocković, trgovac Maksim Hadži-Petrović, samo su neki od Srba koji su u ono doba živeli u Beogradu i na sve načine se dovijali da učine dobro za sebe i za svoje. To je, kao što gore uzgred spomenusmo, često moglo samo „podmazivanjem“ vlasti (čije su položaje najčešće popunjavali pripadnici nižeg plemstva ili malograđana, koji su prirodno želeli da se što brže i što je više moguće okoriste situacijom), odnosno korupcijom i napojnicama, za koju se u ondašnjim spisima koristi eufemizam „diškrecija“.

„Diškrecija“ je bila klasična korupcija, ali su postojali i „vajngeld“ te „trinkgeld“, odnosno napojnice za vino i piće. Kako je to funkcionisalo? Jednostavno: ako vam je potrebno da nešto završite sa nižim činovnikom, odvedete ga u kafanu i nalijete ga alkoholom koji potom platite. A ovaj, koliko god da je bio pijan, neće zaboraviti da uradi ono zbog čega je počašćen jer će prirodno želeti da ga sutra neko drugi isto tako počasti.

Kafana u Istanbulu sredinom XIX veka, rad malteškog slikara Amedea Preciosija. Foto: Wikimedia Commons/Bogdan/thy.com

A tada je, kao i danas, Beograd bio prepun kafana. Ima nečega u ovom tlu zbog čega je dovoljno samo posejati ljude pa da kafane i mehane počnu da niču kao pečurke posle kiše. Na 15—20.000 žitelja, koliko je maksimalno moglo biti ljudi na ušću Save u Dunav (Srba i Nemaca otprilike podjednako), postojalo je 140 registrovanih kafana, mehana i gostionica, posebno aktivnih tokom zimskih meseci kada je bilo preko potrebno što brže mentalno pregurati do proleća, te skratiti ionako skraćene dane. Što se neregistrovanih „točionica“ tiče, njih je bio znatan broj, budući da je sačuvan dopis u kojem se neki službenik žali da svaki probisvet koji dođe u Beograd lako iznajmi sobičak, kupi bure vina na veresiju i toči ga a takse ne plaća.

Razume se, bilo je i javnih kuća. Vek kasnije se knez Miloš Obrenović — pokušavajući da suzbije problem čedomorstva proizašao iz delatnosti prostitutki po mehanama te iz predbračnih i vanbračnih seksualnih odnosa — pozivao na primere „naših starih“ koji su strogošću takve pojave sprečavali.

Sva je prilika da su se i tada, tokom prve polovine osamnaestog veka, Srbi pozivali na pretke dok su pokušavali da reše problem čedomorstva. A zna se da ga je bilo, jer se nemačka administracija posebno žalila mitropolitu Mojsiju zato što su neke nesrećne Srpkinje davile svoju još nesrećniju novorođenčad, i molila ga da nekako reši taj užasni problem koji očito nije bio mali kada je zahtevao intervenciju vlasti.

Beograd kao prestonica habzburške Kraljevine Srbije. Pogled na jezgro varoši koje je danas potez između Obilićevog venca i Francuske sa bliže strane te Pariske ulice sa dalje. Foto: Wikimedia Commons/Vienna State's Archives

BEOGRAD — VAVILON

Pored kafana, mehana, gostionica, javnih kuća, škola, trideset šest pekara, dućana u kojima se prodavala raznorazna roba (čak i skupe „đulsuje“, odnosno mirišljave vodice), jedne civilne bolnice, dve doktorske ordinacije, jedne zubarske, velikog broja praksi običnih „ranara“ odnosno lekara, jedne apoteke, dve sajdžijske radnje, knjigovezačke, velikog broja javnih časovnika na tornjevima — dakle, pored svega toga, bile su tu i pijace (neosporno večita srca Beograda).

Na pijacama se moglo pazariti sveže rečne ribe i ne toliko sveže morske, „obotnica“, kavijara, limuna, pomorandži, maslina, suvog grožđa, pistaća, smokava, pinjola, urmi, divljači, voća, povrća, mleka, domaćih i holandskih sireva, parmezana, butera, vina, rakije, piva. Ako ste imali novca da napravite neku kvalitetnu „traktaciju“, odnosno gozbu, mogli ste naći u Beligradu skoro sve što poželite.

Mitropolitski dvor je imao tog novca, ali se angažovanje ličnog poslastičara vojvode Karla Aleksandra Virtemberškog čak i za njih pokazalo kao preskupo jer su na koncu morali da plate iznos za koji je srpski učitelj u ono vreme radio dve i po godine. Neki srpski kalfa (pomoćnik majstora u zanatskoj radnji) tih je godina zapisao: „Zašto znate kakvi je Beograd za siromašna človeka; što danas dobiješ, to sutra potrošiš“; ako na to dodamo i činjenicu da jedan austrijski popis pokazuje da je polovina srpskog stanovništva, a po svemu sudeći i nemačkog, živela „pod kiriju“, možemo samo da konstatujemo da se sve na ovom svetu menja — osim Beograda.

Najstarija kuća u Beogradu, podignuta od austrijskog pukovnika Nikole Doksata de Moreza 1727. godine za vreme habzburške Kraljevine Srbije, nalazi se u Dušanovoj ulici br. 10. Foto: Wikimedia Commons/Goldfinger

A inače je u našem glavnom gradu tada živelo dosta francuskih i nemačkih kuvara, kao i ljudi sa svih strana Evrope, najrazličitijih zanimanja. Pored već pomenutih Nemaca zaposlenih u vojsci i civilnoj administraciji, koji su živeli u Gornjoj varoši, dakle unutar gradskih bedema, i pored onih običnih nemačkih doseljenika iz prenaseljenih rajnskih oblasti koji su naselili Karlstal (prvobitno su tu živeli ratni veterani koji su vojevali pod zapovedništvom princa Eugena, ali su ubrzo postali manjina), bilo je tu i Španaca, Mađara, Italijana, Čeha, Hrvata, Slovaka, trgovaca Jevreja, Grka i Jermena, Cigana kovača, čak i Albanaca koji su svoja stada napasali podno Beograda i za to plaćali taksu.

Zapravo je jedno od najplaćenijih zanimanja bio „tolmač“, odnosno tumač, to jest prevodilac: eto kakav je vavilonski haos vladao Beogradom. Imali smo Andreasa Kampiona poslastičara, koji je „čukulad“ (kome nije jasno: čokoladu) služio u ibricima, i njegovog toskanskog zemljaka Marksa Ferija kafedžiju, imali smo francuskog pekara Žozefa Buržou i časovničara Dinana, mađarske „rečne kočijaše“, što će reći lađare, Janoša i Nemeta Ištoka, irskog majora O’Malriena, i tako dalje.

A samih nemačkih doseljenika bilo je i u drugim srpskim mestima kao što su Ostružnica (nem. Österbach), Mirijevo (nem. Maria-Nebel), Obrenovac (nem. Zweibrücken), Smederevo (nem. Semendria), Grocka (nem. Krotzka), Rudnik, Jagodina (nem. Iagodna), Valjevo (nem. Valiova), Požarevac (nem. Passarowitz), Gradište.

Opšta karta Turske u Evropi 1736. godine. Habzburška Kraljevina Srbija je u središtu, a Beograd je uz Temišvar posebno istaknut kao najvažniji grad u regiji. Foto: Wikimedia Commons/David Rumsey Map Collection

Elem, tako je Beograd definitivno bio postao važno upravno, vojno, trgovačko i uopšte društveno središte čije su se ulice ubrzano kaldrmisale, koji je imao javna kupatila te vodovod s vodom iz Boleča i Grocke, čija je katolička katedrala imala orgulje, čiji je guverner Karl Aleksandar Virtemberški tu negde kod svog „stana“ imao i privatni zoološki vrt (što će opet reći u blizini savremenog Zoo vrta), čiji su imućniji domovi imali privatne česme.

Da su Austrijanci ostali u Beogradu, izvesno bi sproveli u delo i gradnju „esplanade“, odnosno šetališta pokraj Dunava, za šta je postojao usvojeni plan, pa čak bilo i određeno da kuće na tom potezu ne smeju imati više od jednog sprata da ne bi zaklanjale pogled.

Ali to je već ono — šta bi bilo kad bi bilo! Nije bilo jer je Austrija izgubila Beograd i Srbiju, i, nakon što je uložila sume koje danas odgovaraju stotinama i stotinama miliona evra, na kraju skoro sve morala da poruši te da preda ključeve grada mrskim Osmanlijama. Katolički i pravoslavni varošani nisu sačekali Turke nego su izbegli preko reka, kao i mnogi drugi Srbi predvođeni patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem Šakabentom, u sklopu Druge seoba Srba.

Tako je cvetanje srpske više i srednje klase južno od Save i Dunava, do kojeg je došlo zbog pripadanja ogromnoj Habzburškoj monarhiji, ponovo prekinuto taman kad je počelo da uzima zamah. Na novo cvetanje smo morali čekati još čitav jedan vek.

(O. Š. / Izvor: Za pisanje teksta korišćeni su podaci iz članka „Putovanje u Beligrad“ objavljeni u „Politikinom Zabavniku“ br. 3320 od 25. septembra 2015. godine)