UPOZNAJTE BEOGRAD: Prošetajte Sajmištem, nadom u budućnost, centrom smrti i vilajetom zaborava (FOTO)

Smešteno na obali Save i ušuškano u krošnjama drveća, Staro sajmište jedan je od najboljih svedoka o pomalo tužnoj sudbini čitave zemlje. Nastalo kao mesto koje treba da bude centar ekonomskog prosperiteta države, Staro sajmište godinama je bilo centar najvećeg stradanja Srba i Jevreja, da bi danas ostao napušten, jedva obeležen kao memorijalni centar.

EKONOMSKI CENTAR CELE KRALJEVINE

Davne 1923. godine, u tadašonjoj Kraljevini pojavila se inicijativa da se u Beogradu izgradi "jedan sajam međunarodnog karaktera, koji bi mogao da posluži kao novo stecište poslovnog sveta istoka i zapada". Namera je bila da se Beograd afirmiše kao poslovni centar Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Izgradnja Sajma je, prema rečima predsednika Društva za priređivanje sajma i izložbi Milana Stojanovića, trebalo da predstavlja prekretnicu u istoriji Beograda - glavni grad "velike i moćne Kraljevine Jugoslavije", koji je bio "mučenički u prošlosti", izgradnjom sajmišta pohitaće ka svetlijoj budućnosti, koju će obeležiti ekonomski razvoj i prosperitet.

U proleće 1937. godine, nakon što su završeni pripremni radovi na 126.000 m² zemljišta, započeta je prva faza gradnje. U narednih šest meseci završeno je pet velikih paviljona (takozvanih "Jugoslovenskih paviljona", ukupne površine oko 13.500 m2 ), centralna kula i četiri međunarodna paviljona: Italijanski, Mađarski, Rumunski i Čehoslovački. Kao deo prve faze, izgrađen je i paviljon koji je finansirala zadužbina poznatog beogradskog veletrgovca Nikole Spasića, koji je po njemu i dobio ime.

Otvaranje Prvog beogradskog sajma u jesen 1937. godine privuklo je veliku pažnju javnosti, i svakako je predstavljalo jedan od najznačajnijih događaja u gradu te godine.

Blistavobeli paviljoni Beogradskog sajmišta, udaljeni svega oko kilometar od centra grada, brzo su postali popularno odredište za stanovnike prestonice. Tamo su izlagani raznorazni novi izumi, koje stanovnici Jugoslavije do tada nisu imali prilike da vide uživo, poput najnovijih aparata za domaćinstvo, fabričkih mašina, vozova i automobilskih motora, zatim odeća, parfemi i kozmetika.

SMRT UMESTO PROSPERITETA

Šestog aprila u zoru nemačke snage bombardovale su Beograd, ali zgrade na Beogradskom sajmištu nisu pretrpele veću štetu. Udarni talasi obližnjih detonacija polomili su većinu prozora i napravili rupe na krovovima paviljona. Neke veće štete na objektima, međutim, nije bilo.

Posle podele Jugoslavije, reka Sava postala je državna granica, koja je razdvajala okupiranu Srbiju  i novonastalu Nezavisnu Državu Hrvatsku. Prema tome, leva obala reke naspram Beograda bila je, bar formalno, deo NDH, a Sajmište je označavalo njenu najistočniju tačku.

Tek u decembru 1941. godine, Sajmište je pretvoreno u koncentracioni logor. Te jeseni nacistička administracija počela je da traži lokaciju pogodnu za smeštaj preostalih Jevreja, žena, dece i starih, koji su zbog pola, uzrasta ili fizičkog stanja bili pošteđeni streljanja. Namera okupatora bila je da ove Jevreje zadrže u Srbiji do proleća 1942, a potom ih deportuju u "prihvatilište na istoku".

Krajem oktobra, nemačka komanda u Beogradu odlučila je, umesto da gradi novi logor, da za tu namenu preuredi u tom času prazne paviljone Beogradskog sajmišta.

U maju 1942. godine, neposredno nakon što je poslednja grupa jevrejskih zatočenika ubijena u gasnom kamionu, koncentracioni logor na Sajmištu promenio je namenu. Prestao je da bude Judenlager: logor za Jevreje i postao je Anhaltelager, prihvatni logor za pretežno srpske taoce, političke zatvorenike i zarobljene partizane, od kojih je većina kasnije deportovana u Norvešku, Nemačku ili manje radne logore u centralnoj Srbiji.

Bombardovanje Sajmišta označilo je početak poslednje faze postojanja logora. Krajem aprila, većina preostalih zatočenika prebačena je u druge logore, da bi 17. maja 1944. nemačka komanda predala kontrolu nad Sajmištem, i malim brojem logoraša koji su u njemu ostali, Glavnom ravnateljstvu za javni red i sigurnost NDH u Zemunu. Tokom narednih meseci logor je postepeno rasformiran. Zatočenici su transportovani u manji logor u Vinkovcima, da bi 26. jula 1944. Sajmište bilo zvanično napušteno.

ZABORAV UMESTO USPOMENA

Sa početkom izgradnje Novog Beograda, paviljoni Sajmišta koji su preživeli razaranja iz 1944, dobili su novu namenu. U mesecima koji su prethodili zvaničnom početku radova u aprilu 1948. godine, istureni tim građevinaca i inženjera Građevinskog preduzeća "Novi Beograd" potpomognut od 1.412 omladinca poslat je na Sajmište da očisti ruševine, opravi preostale zgrade i sastavi potrebnu infrastrukturu – vodovodnu i strujnu mrežu, kanalizacioni sistem i slično.

Od predratnih zgrada uspešno su sanirani Spasićev, Čehoslovački, Italijanski, Mađarski, Turski i Rumunski paviljon, kao i centralna kula i dve manje zgrade na istočnom i zapadnom ulazu u Sajmište. Rumunski paviljon je, doduše, kasnije srušen, dok je izgled Mađarskog znatno izmenjen pošto je u njemu tokom pedesetih izbio požar.

Za sve one koji su radili na izgradnji Novog Beograda, Sajmište je ubrzo postalo centar društvenog života. Tamo se nalazio, na primer, "sindikalni dom", u kome su održavana redovna partijska savetovanja i sednice Gradilišne konferencije SKOJ i Narodne omladine Novog Beograda.

Entuzijazam s kojim su gradski zvaničnici i omladinske brigade pristupili izgradnji Novog Beograda u proleće 1948. nije dugo potrajao. Pošto je tadašnja Jugoslavija ušla u period ekonomske nestabilnosti, većina projekata koji nisu bili od suštinske važnosti bili su obustavljeni. Građevinski radovi su obustavljeni 1950. i Omladinske brigade su napustile Sajmište.

Nakon odlaska brigada, zgrade na Sajmištu iskorišćene su u praktične svrhe. Dok je Direkcija za izgradnju Novog Beograda nastavila s radom u svojim kancelarijama u nekadašnjem Spasićevom paviljonu, Mađarski paviljon i manje zgrade podignute posle rata adaptirane su u stanove i dodeljene siromašnim porodicama kao socijalni smeštaj. Kula i nekadašnji Italijanski, Čehoslovački i Turski paviljon dati su 1952. na korišćenje Udruženju likovnih umetnika Srbije (ULUS). Unutrašnjost ovih zgrada pretvorena je u skromne ateljee, koji su dodeljeni mladim umetnicima, a mnogi od njih koristili su ih i kao svoja prebivališta.

KONAČNO SPOMENIK

Na sednici Skupštine grada, održanoj 2. jula 1987. godine, doneta je odluka da se "Staro Sajmište – Logor Gestapoa u toku Drugog svetskog rata u Beogradu na Starom Beogradskom sajmištu na levoj obali Save u kome je ukupno likvidirano oko 40.000 žrtava" upiše u zvanični registar značajnih istorijskih lokacija u gradu.

Na istoj sednici odlučeno je da se na tom mestu postavi velika bronzana skulptura, visoka 10 metara i teška 20 tona, rad beogradskog vajara Miodraga Popovića.Pošto je spomenik bio previše veliki da bi bio smešten među paviljonima nekadašnjeg sajma, odlučeno je da bude postavljen na sredokraći između kule i reke Save, obeležavajući liniju duž koje je, navodno, oko logora bila postavljena bodljikava žica.

Kao datum svečanog otkrivanja spomenika na Sajmištu u prvi mah je određen 9. maj 1989. godine, četrdeset peta godišnjica od pobede nad fašizmom. Međutim, podizanje spomenika je vrlo brzo odloženo zbog nedostatka sredstava. Osim što je trebalo izliti velelepnu bronzanu skulpturu, bilo je potrebno urediti i okolni prostor, uključujući i kej i prilazne aleje. Takođe, trebalo je prethodno usvojiti Spomenik žrtvama Sajmišta  i Detaljni urbanistički plan za područje Starog sajmišta, što je učinjeno 1992. godine. Popovićeva skulptura je konačno otkrivena sa šest godina zakašnjenja, tek 1995.godine.

(Milica Stojanović / Izvor: Jovan Bajford "Staro sajmište" / Foto: Arhiva)