S KOJIM SE PREDZNANJEM IDE NA TOPČIDER I KOŠUTNJAK? O stvarnom značenju ovih naziva i o javnim tajnama koje čuvaju (FOTO)

„Topçuderu“ prvi pominje najslavniji osmanlijski putopisac Evlija Čelebija u XVII veku, kao mesto na kome se nalazi turski artiljerijski logor, odakle i dolazi ime Topčidera.

Međutim, istinsko značenje ove reči često se previđa: „top“ je iranizam koji je u srpski jezik ušao preko turskog, ali „topçu“ je na turskom „tobdžija“ (naša reč je dakle izvedena iz turske i glasovnom promenom izmenjena), a pošto je „dere“ — dolina, to znači da je pravi prevod Topčidera na srpski — „tobdžijska dolina“, ili, da bude još jasnije — „dolina tobdžija“.

Preporučujemo

Sa druge strane, etimologija iza imena Košutnjaka donekle je očigledna: u pitanju je šuma u kojoj žive košute. Ipak, i tu postoji caka, i to nije potpuno tačno objašnjenje reči „košutnjak“. Naime, ona po svojoj strukturi ukazuje, ne na mesto gde košute žive, već gde se uzgajaju, gde se množe, i po tome je suštinski istovetna „ribnjaku“.

Konak kneza Miloša u Topčiderskom parku, ispred kojeg se nalazi možda najstariji platan u Evropi. Foto: Wikimedia Commons/sonjabgd

Pod imenom Košutnjak ovaj prostor se prvi put pominje tek 1831. godine, a pošto je bio dvorsko lovište (tokom većeg dela obrenovićevske vladavine zatvoreno za javnost), kao i zbog gradnje pruge, nije mu dugo trebalo da izgubi svoje nesrećne košute koje su mu dale šarmantno i romantično ime (mada ima priča da su košute tu živele sve do Velikog rata).

Evo nekih kurioziteta vezanih za Topčider i Košutnjak. Neke sasvim sigurno znate, ali smo ubeđeni da ima mnogo i onih koje ne znate. Uostalom, previše stvari narod ne zna zbog nečijih pretpostavki o „opštepoznatosti“.

Topčider je kao park u engleskom stilu, sa vijugavim stazama, potocima, jezercima i bujnim rastinjem, uredio Atanasije Nikolić, jedna od naših najvećih gromada XIX veka. Njega smo, kao i sve istinske gromade, zaboravili, zauzeti veličanjem ljudi koji uglavnom nisu znali ni umeli niti bili voljni da odu dalje od busanja u grudi.

Topčiderska crkva Svetog Petra i Pavla. Foto: Wikimedia Commons/Dejandanailov

Sve zasluge ovog čoveka rođenog u Bačkom Brestovcu, ovog tvorca Topčiderskog parka i bliskog saradnika kneza Mihaila i Ilije Garašanina — nemoguće je ovom prilikom pomenuti.

Recimo toliko, da je ovaj profesor matematike kao rektor Liceuma prvi uveo proslavu Svetog Save u škole, da je bio suosnivač Društva srpske slovesnosti i Teatra na Đumruku (prvo stalno pozorište u oslobođenoj Srbiji), utemeljitelj Poljoprivredne škole, preduzetnik, autor brojnih udžbenika i zakona, planer i projektant više brana i nasipa, puteva i pruga, čovek koji je srpskim seljacima besplatno delio sadnice duda.

Čak, gospodin Atanasije Nikolić je stigao da bude i pisac brojnih pripovedaka i rodoljubivih pozorišnih komada od kojih je najdugovečniji bio „Zidanje Ravanice“ a onaj koji najviše kopka svojim naslovnom „Dragoljub kralj srpski“.

Skulptura „Žetelica“ u Topčiderskom parku. Foto: Wikimedia Commons/Dejandanailov

Od bitnih građevina koje se nalaze u Topčiderskom parku, najbitnija je bez ikakve sumnje Konak kneza Miloša, koji je početkom tridesetih godina pretprošlog veka bio njegova zvanična rezidencija, i koja predstavlja prelaz između balkanske i srednjeevropske arhitekture.

Pravi je to biser našeg graditeljstva, ispred kojeg se nalazi jedan od najvećih i najstarijih evropskih platana (verovatno zasađen 1868. godine). 180 godina stara je čuvena Kruška topčiderka, zasađena od strane kneza Miloša svega par godina nakon gradnje konaka.

Zatim je tu u neposrednoj blizini prekrasna i mistična Topčiderska crkva Svetih apostola Petra i Pavla, sazidana 1834. godine kao zadužbina kneza Miloša i dvorski hram, čiji su neimari bili Janja Mihailović i Nikola Đorđević. Opet u neposrednoj blizini je i Crkveni konak dovršen 1832. godine u tradicionalnom stilu, iz kojeg su neko vreme stolovali beogradski mitropoliti.

Obelisk u Topčiderskom parku. Foto: Wikimedia Commons/dejandanailov

Tri spomenika izuzetne važnosti nalaze se u Topčiderskom parku. Skulptura „Žetelica“ — od cinka, presvučena bakarnom košuljicom — izlivena je u Beču 1852. godine kao rad vajara Fidelisa Kimela, i predstavlja rimsku boginju Cereru u prirodnoj veličini, u stavu kontraposta, sa snopom žita u rukama; jedini je to sačuvani i najstariji primerak ukrasne parkovske skulpture Beograda iz XIX stoleća.

1859. je podignut Obelisk u Topčiderskom parku kao rad kamenoresca Franca Lorana, a u čast drugog dolaska kneza Miloša na presto. 1931. godine Udruženje rezervnih oficira i ratnika podiglo je Spomenik Arčibaldu Rajsu; u pitanju je rad vajara Marka Brežanina. Sva tri pomenuta spomenika pod zaštitom su države i označeni su kao nepokretna kulturna dobra.

U neposrednoj blizini svih pomenutih zdanja i spomenika protiče reka Topčiderka, koja, pre svog prolaska kroz park prolazi pored „Kneževog lada“ (koji posluje u okviru Vojne ustanove „Dedinje“) i „Topčidera“, železničke stanice i nešto udaljenijeg groblja, a nakon toga, pre nego što će se uliti u Savu, pored Zgrade kovnice novca, Konjičkog kluba „Aleksa Dundić“ i naravno hipodroma na Carevoj ćupriji.

Toliko je Topčider bio bitan i ondašnjim Beograđanima kao izletište, kao i sadašnjim, da je dobio ne samo železničku stanicu kada je imao manje od 800 stalnih žitelja (doduše, i tada je posedovao vojni kompleks, a to je sigurno igralo ulogu), nego je i jedna od prvih tramvajskih linija na konjsku vuču išla od Terazija do Topčidera (čuvena „trojka“ koja je danas produžena do Kneževca).

„Košutnjak okupan jesenjim bojama.“ Foto: Wikimedia Commons/Magyshadow

Istovremeno, kao što smo gore pomenuli, Košutnjak je u drugoj polovini XIX veka pa sve do 1903. godine bio zatvoreno dvorsko lovište, a tek je onda trajno postao otvoren za javnost.

U Košutnjaku je ubijen knez Mihailo Obrenović, tek stotinak metara dalje od Hajdučke česme (precizno mesto izvršenja atentata obeležena je ogradom od kovanog gvožda) za koju nemamo predstavu kada je tačno podignuta, mada se pretpostavlja krajem XVIII veka; najstariji zapis u kojem se pominje jeste testament Dositeja Obradovića koji traži da pored nje bude sahranjen. Interesantno je pomenuti i to, da su se nakon otvaranja Košutnjaka za „publiku“ (kako se onda govorilo) prvi pored česme masovno skupili srpski socijalisti 1904. godine o proslavi Prvog maja.

Takođe, na Košutnjaku su 1915. godine trideset i šest Srba, dva Engleza i jedan Francuz dva dana i dve noći uspevali da zadrže čitav 208. pruski rezervni pešadijski puk, a kada im je nestalo municije branili se ašovčićima i bajonetima. Svi su izginuli, ali su sa sobom u smrt poveli preko 200 nemačkih soldata.

Strogi prirodni rezervat „Šuma hrasta lužnjaka i graba kod Hajdučke česme u Košutnjaku“. Foto: Wikimedia Commons/Bubamara25

Odmah potom lokaciju je posetio nemački feldmaršal Makenzen koji, zadivljen, izdaje naređenje pa nemačka inženjerija podiže na tom mestu vojno groblje (Srbi i Nemci, kao i ona dva Engleza i Francuz, sahranjeni su jedni pored drugih) i tri spomenika: jedan u čast onog pruskog puka, drugi skromniji u čast srpskih vojnika, a treći u vidu mermerne piramide u čast 22. rezervnog korpusa austrougarske vojske.

Srbi su održavali ovo groblje i spomenike tokom čitavog međuratnog perioda, ali problem nastaje sa dolaskom nacističkog okupatora koji mrtve pripadnike Vermahta, poginule u borbama sa partizanima, počinje da sahranjuje na istom mestu ali sa nadgrobnim spomenicima na kojima su kukasti krstovi.

Vrlo brzo su ti novi grobovi bili brojniji od starih, pa kada Glavni štab NOVJ bude izdao nalog da se unište svi ostaci okupacione vlasti, stradaće i ovo groblje (viteško poštovanje neprijatelja umrlo je sa Prvim svetskim ratom).

Nemački spomenik srpskim vojnicima u Košutnjaku podignut tokom Prvog svetskog rata po naređenju feldmaršala Augusta fon Makenzena. Foto: Wikimedia Commons/JustUser

Danas je kompleks zapušten i devastiran, ali su spomenici donekle sačuvani (mada je sa austrougarskog skinut mermer). Postoji plan njegove obnove, koji će se, valjda, uskoro sprovesti u delo, budući da je jedinstven u svetu: gde još to ima da jedna pobedonosna vojska diže spomenik svom pobeđenom neprijatelju, i to na inicijativu sa najvišeg vrha?

Elem, pre Drugog svetskog rata na Košutnjaku su podignuti golf-tereni sa zgradom golf-kluba, što je na neki način začetak postojanja Sportskog centra „Košutnjak“. 1936. godine je Smučarski klub „Beograd“ organizovao prvo takmičenje u skijanju na Košutnjaku, a sve do početka Drugog svetskog rata tu su živeli i brojni fazani.

Za kraj, evo jedne teme za razmatranje: nije li simptomatično i pomalo ironično za Beograd, što se Košutnjak (koji je ime dobio po miroljubivim košutama) i Topčider (koji je ime dobio po artiljercima koji rukuju smrtonosnim oružjem) nalaze tik jedan uz drugi, čak praktično kao deo jedne celine?

(O. Š.)