Platon i Aristotel na freskama srpskih manastira! (FOTO)

Pojava Platona u Crkvi Bogorodice Ljeviške govori, pre svega, o nivou kulture na kome se nalazila tadašnja srpska crkvena elita. Međutim, ovaj manastir nije izuzetak, jer se slična freskopisna kompozicija nalazi i u manastiru Žiča.

Na prvi pogled, skoro da nema nikakve veze između ovih ljudi koji su živeli u vremenu i pre nego što se pojavilo pravoslavlje, međutim, njihova povezanost sa starozavetnim knjigama i učenja koja su kasnije nastala dovede ih u blisku vezu sa bogoslovskim stavovima koje zastupa pravoslavna crkva.

SVETI SAVA IH NIJE VOLEO

Pominjući u negativnom kontekstu neke jelinske filosofske škole u svom Nomokanonu, Sveti Sava je  doprineo da se u početku istorije srpske pravoslavne duhovnosti zauzme antiklasicistički stav.

Popularnost Savinog dela u srednjovekovnoj Srbiji je bila ogromna, te je negativan odnos prema antičkoj baštini ubrzo postao opšteprihvaćen.

Stvari će početi da se menjaju u vreme kralja Milutina (1253–1321), posebno zaslugom učenog arhiepiskopa Danila II Pećkog (1270–1337).

Talas koji se podigao renesansom Paleologa u Vizantiji zapljusnuo je srpske zemlje i njen kulturni život u celini uzdigao na jedan viši nivo. To se posebno odrazilo na stav prema klasičnoj grčkoj literarno-filosofskoj tradiciji, a bilo je vidljivo ne samo u književnim delima već i u crkvenom slikarstvu.

Najbolji primer okretanja ka hrišćanskom klasicizmu jeste živopis katedralne Crkve Bogorodice Ljeviške u Prizrenu (nastao između 1309. i 1313. godine), u kome se javljaju dvojica antičkih mudraca – Platon i Plutarh, skupa sa etiopskom caricom Sivilom.

Pojava jelinskih pisaca jeste očekivana u doba kada je crkveni klasicizam bivao sve prihvatljiviji, ali, sa druge strane, i jeste izazivala čuđenje. Ne samo u srednjovekovnoj Srbiji, nego i u Vizantiji, paganski mudraci se nisu često pojavljivali na zidovima pravoslavnih hramova.

Čak je oslikavanje Platona, Plutarha i Sivile u Bogorodici Ljeviškoj jedna od najstarijih nama poznatih fresaka tih likova kada se ima u vidu područje istočne crkvene umetnosti. 

Platon je naslikan iznad Plutarha, levom rukom drži svitak koji je povezan sa Plutarhovim, a desnom rukom pokazuje ka samoj Lozi Jesejevoj. Značenje mesta u ljeviškom živopisu koje je pripalo Platonu uslovljeno je, svakako, značenjem kompozicije čiji je deo.

Jesejevom lozom freskopisac oslikava pokoljenje Isusa Hrista koje ide sve do oca cara Davida (likovni prikaz Loze Jesejeve je, uzgred budi rečeno, služio i kao uzor za oslikavanje nemanjićke vladarske dinastije; najlepši primer imamo u Dečanima).

Izvesni Astrapa, koji je oslikao Bogorodicu Ljevišku, među one koji su iščekivali i predskazivali dolazak Mesije svrstava i najvećeg paganskog filosofa – Platona.

Njegova ispružena ruka ka precima Isusa Hrista potvrda je reči iz navedene Pavlove parafraze iz Isaije: „U njega će se uzdati neznabošci". Tako, paganski mudrac Platon staje u red sa starozavetnim prorocima, ili još preciznije, ide uporedo sa njima.

Postojale su ideje u istoriji hrišćanskog mišljenja po kojima su i pojedini grčki filosofi svoja učenja izgrađivali pod presudnim uticajem starozavetnih knjiga, koje su imale istorijski prioritet u odnosu na njih.

Podatak da je Platon za života posetio Egipat bio je „krunski dokaz" za to da je svoja učenja crpeo iz Svetog Pisma. Teodorit Kirski je pisao da su starozavetni tekstovi stariji od grčkih, te da je sam Platon prilikom boravka u Egiptu od tamošnjih Jevreja čuo za Mojsijeva učenja, predano ih je proučavao, i kao rezultat tog istraživanja jevrejskih svetih spisa pojavila su se njegova najznačajnija filosofska učenja (konkretno: učenje o biću, božanskoj trijadi, božanskoj jedinstvenosti, sudu posle smrti, itd.).

Amvrosije Milanski je otišao i korak dalje, verovao je da je Platon posetio Egipat sa namerom da se upozna sa Mojsijevim i ostalim starozavetnim proročkim spisima. Avgustin svedoči da su čak postojale pretpostavke da se Platon u Egiptu sreo i sa prorokom Jeremijom.

Zato i nije čudno što je Platon, iako paganski filosof u Crkvi Bogorodice Ljeviške oslikan u društvu onih koji su čekali dolazak Mesije, i što mu je živopisac stavio u usta reči koje on zasigurno nikada nije izgovorio: „U neko vreme: slovo požele sići na zemlju da bude telo."

Crkva se u ovom slučaju pojavljuje kao čuvar i antičkog nasleđa, a to govori takođe, sa jedne strane, o njenoj civilizacijskoj odgovornosti, a sa druge, o univerzalnom značaju njene misije.

Srpski manastiri nisu jedini u kojima se nalaze freske filozofa: jedan manastir u Bugarskoj ima predstavljene Platona, Plutarha, Talesa iz Mileta, Aristotela, Pitagoru i Solona, a više manastira u Grčkoj takođe je živopisano sa likovima ovih učenih ljudi.

Podsetimo, i lik Draže Mihailovića se nalazi na freskama, a pored njega prikazani su Nikola Tesla, Mihailo Pupin, Vožd Karađorđe, Desanka Maksimović i mnogi drugi.

(Mićo Babić)