Vodimo vas na ulice Istanbula, prošetajte se pored ostataka naslavnijeg vizantijskog manastira

Apsida nekadašnje bazilike Studitskog manastira u Carigradu, koji je hiljadu godina bio najveći i najvažniji u istočnom pravoslavnom hrišćanstvu. Bazilika je sagrađena sredinom 5. veka i smatra se trenutno najstarijom u Istanbulu. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Imrahor

Akimiti, što u bukvalnom prevodu sa grčkog znači „neuspavljivi, besani”, bili su istočnohrišćanski monaški red utemeljen 425. od strane kaluđera Aleksandra Akimita, čoveka plemenitog roda, poreklom sa nekog ostrva u Egeju. Sa oko tri stotine svojih sledbenika, Aleksandar je prvi manastir osnovao na Eufratu, ali su se vrlo brzo preselili u Carigrad.

Preporučujemo

Bilo je to vreme kada su Crkvu na Istoku potresale jeresi, prvo nestorijanska a potom i monofizitska, što je njima, kao striktnim pobornicima nikejsko-carigradskog simbola vere, kasnije i halkidonskog hrišćanstva koje je potvrdilo dogmu, bitno otežavalo život u prestonici, posebno za vreme jeretičkog carigradskog arhiepiskopa Nestorija.

Trebalo je akimitima vremena da se napokon skrase na jednom mestu, da dobiju stalni dom, a dobili su ga blagodareći konzulu Flaviju Studiju, nedavnom doseljeniku iz Rima, koji im je 462. podigao manastir posvećen Svetom Jovanu Preteči, nedaleko od obale Mramornog mora, u blizini kasnije turske Beogradske kapije.

Zbog ktitora nazvali su ga i Studitski manastir, dok se akimite počeli nazivati i studitima, iako ova svetinja nije bila jedina koju su imali u posedu. No ona je postala poznato učilište i središte duhovnosti, ne samo Carigrada, već čitavog Romejskog carstva, pa i šire, čitavog istočnog pravoslavnog hrišćanstva, i pre i posle Velike šizme.

Vizantijska minijatura nastala oko 1000. godine na kojoj su predstavljeni Sveti Teodor Studit i Studitski manastir, iz mesecoslova cara Vasilija II. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Shakko

Biblioteka ovog manastira je prva koju pominju romejski istoričari, a čak su i rimske pape znale da je konsultuju. Studiti su i od srednjovekovnih Srba bili cenjeni i poštovani (nema sumnje da su ih prilikom svog sedmogodišnjeg izgnanstva u Konstantinopolju posetili Stefan Dečanski i Dušan), i na njih se vekovima ugledalo, a toliko je ova svetinja bila značajna za verski i kulturni život prestonice, države i crkve, da su ga kolokvijalno nazivali i Velikim manastirom. Nemoguće je prenaglasiti njegov uticaj na razvoj svetogorskih manastira i na njihove običaje.

Ono po čemu su akimiti bili posebni u odnosu na ostale leži u tome, da u njihovim manastirima služba Božja nikada nije prestajala. Dan i noć trajala je, a horovi su se smenjivali i jedni druge odmenjivali bez i jednog trenutka prekida pojanja.

Takođe, interesantan je njihov odnos sa Rimom tokom druge polovine prvog milenijuma. Za vrema 35-godišnje Akakijeve šizme (484—519), kada je došlo do prvog raskola između zapadne i istočne crkve, studiti su stali na pravoslavnu stranu rimskog pape, a protiv carigradske patrijaršije na čijem je čelu bio Akakije.

Unutrašnjost nekadašnje bazilike Studitskog manastira u Carigradu, koji je hiljadu godina bio najveći i najvažniji u istočnom pravoslavnom hrišćanstvu. Bazilika je sagrađena sredinom 5. veka i smatra se trenutno najstarijom u Istanbulu; pločnik datira s kraja 13. veka, kada je manastir obnovljen posle krstaškog razaranja. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/Vít Luštinec

Njega je kao monofizitu, papa Feliks III osudio, izopštio iz crkve i svrgnuo sa trona, zbog ukidanja halkidonskih odluka; zbog podrške Rimu, studitski iguman Ćiril je bačen u tamnicu. Raskol je potrajao do kraja vladine cara Zenona, kroz celu vladavinu jeretičkog Anastasija, i tek je car Justin uspeo da pomiri Istok sa Rimom, prihvativši sve zahteve pape Hormizda (između ostalog i da dva jeretička cara i pet patrijaraha budu uklonjeni iz diptiha).

Svega petnaestak godina kasnije, međutim, najglasniji među studitama počeli su da pokazuju nestorijanske tendencije, pa je papa Jovan II njih izopštio, ali se sve na kraju razjasnilo i sa Studitskog manastira je skinuta ekskomunikacija.

Na strani pravoslavlja bili su i tokom ikonoklazme u 8. veku, što je opet povlačilo sa sobom bliskost Rimu, koji je stajao u odbrani ikona, koje su se našle pod udarom ikonoboračkih careva i mnogih grčkih crkvenih velikodostojnika (car Lav III Isavrijanac kaznio je Rim tako što mu je 740. oduzeo jurisdikciju nad južnom Italijom i Ilirijom: sve do tada, nadležnost Rimske crkve protezala se do današnje grčko-severnomakedonske granice). Studiti su nekoliko puta izbacivani iz svog manastira, ali nisu poklekli.

Sveti Teodor Studitski, iguman Studitskog manastira iz 8—9. veka, veliki duhovnik svog doba, na mozaiku iz 11. veka u manastiru Nea Moni na ostrvu Hiosu. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/eikonografos.com/Testus

Stranu Rima su studiti držali i tokom Fotijeve šizme (863—867), do koje je došlo usled nezakonitog svrgavanja patrijarha Ignjatija a ustoličenja laika Fotija koji je za šest dana preveden kroz sve neophodne činove (Ignjatije je stradao zato, što je moćnom kesaru Vardi zabranio da uđe u Aja Sofiju, jer je ovoga javnost sumnjičila za polno opštenje sa udovicom svog sina); iz šizme je Rim opet, na neki način, izašao kao pobednik.

U to vreme živeo je i najznačajniji studitski duhovnik, Sveti Teodor Studit, jedna od ključnih ličnosti Crkve svoje epohe, vatreni ikonoljubac, dugogodišnji iguman ovog manastira u kojem je utemeljio kaligrafsku školu, koja je počela da izrađuje i iluminirane rukopise koji će narednih vekova biti na najvišoj ceni u pravoslavlju.

Kad smo već kod bitnih vizantijskih duhovnika koji je obitavali među njegovim zidinama, treba pomenuti i igumana Savu Studitskog (neposrednog prethodnika Teodorovog), Simeona Studita (10. vek), i Nikitu Stifata (11. vek); čak tri studitska monaha postala su vaseljenski patrijarsi, i tri cara su se u njemu zamonašila. Tokom 8. i 9. stoleća bio je i žarište pravoslavne poezije, a mnoge himne koje su u njemu napisane i danas se koriste u bogosluženju.

Manastir je postradao tokom krstaškog osvajanja Carigrada 1204. i obnovljen je tek oko 1290. (prestonicu su Grci 1261. povratili), ali nikada nije povratio staru slavu, kao uostalom ni sam Carigrad.

Ipak, nije postao irelevantan, samo nije bio više na onim visinama na kojima se ranije nalazio; ali i dalje su to bile visine praktično nedostižne za sve ostale: ruski hodočasnici i pre (Antonije oko 1200.) i posle toga (Stefan oko 1350.) bili su zaprepašćeni veličinom manastirskog kompleksa, u kojem je na vrhuncu živelo oko 700 monaha istovremeno.

Turci su manastir uništili kada su zauzeli grad 1453., ali je bazilika iz 5. veka sačuvana i pretvorena u džamiju od strane Bajazitovog konjušara (njen turski naziv, „Imrahor Camii”, bukvalno znači Konjušareva džamija); stradala je u požarima 1782. i 1920., kao i u razornom zemljotresu 1894.

Zahvaljući celom spletu raznih okolnosti, danas je to verovatno najstarija „preživela” crkva u Istanbulu, uprkos tome što ju je lokalno stanovništo tokom 20. veka koristilo kao kamenolom za svoje potrebe. Zanimljivo, pločnik crkve iz 13. veka i dalje postoji, ali je pod vedrim nebom i polako ali sigurno nestaje.

Doduše, pre sedam godina pojavila se vest da će bazilika biti restaurisana, ali i pretvorena u džamiju. Imajući u vidu šta se desilo Aja Sofiji, više nas ništa ne može iznenaditi.

(P. L.)