Zadužbina Jelene Anžujske: Srednjovekovni manastir na padinama nekadašnje kraljevine Raške

Manastir Gradac / Foto: Wikimedia/Misa.stefanovic.07

Iako su sve zasluge za gradnju ove srpske Svetinje pripisane kraljici Jeleni Nemanjić, postoje pretpostavke da je značajnog udela u gradnji manastira Gradac imao i njen suprug, srpski kralj Stefan Uroš Prvi, sin Stefana Prvovenčanog.

Preporučujemo

Gradnja manastira Gradac

Nije poznato tačno vreme nastanka manastira, jer nije sačuvana Osnivačka povelja. Pretpostavlja se da je to bilo u drugoj polovini 13. veka, uzevši u obzir da je kraljica Jelena Anžujska rođena oko 1236. godine, a preminula 1314.

Smešten je na padinama Golije, a narodski naziv za lokaciju, na kojoj se ovaj srednjovekovni manastir nalazi je Petrov krš. Od mesta Brvenik je udaljen oko 10 km, od Raške oko 20 km, a od Beograda nešto više od 250 kilometara.

Na uzvišenju iznad današnjeg manastira postojalo je vizantijsko utvrđenje, a u njegovom podnožju su pronađeni ostaci stare crkve. Postoje pretpostavke da je naziv manastira povezan upravo sa tim utvrđenjem.

Manastir se nalazio na području tadašnje kraljevine Raške, a njegova arhitektura je specifična, jer predstavlja kombinaciju tri stila gradnje. Kombinovani su elementi srpsko-vizantijskog stila, sa jedne strane i gotičkog, odnosno romaničkog, sa druge. Iako je primetan uticaj sva tri stila, glavna manastirska crkva, posvećena Blagoveštenju Presvete Bogorodice pripada Raškoj školi, specifičnoj za srpsku srednjevekovnu arhitekturu.

Za vreme izgradnje manastira je nastala i kapelica, u steni iznad manastirskog kompleksa, koja je posvećena Svetom Nikoli. Pretpostavlja se da je bila korišćena za službu, u toku gradnje glavne manastirske crkve.

Manastir Gradac kroz istoriju

U doba kada je manastir nastao, kraljica se trudila da upravo on bude oličenje tadašnje države. Zato su se u njemu našle mnoge značajne knjige, relikvije i drugi lepi predmeti. Pored toga, u manastiru su u to doba bili okupljeni mnogi pismeni ljudi, ali i oni koji su izučavali lekovitost bilja i narodno vidarstvo, pa se uskoro manastir pročuo kao izuzetno značajan.

Na dvoru kraljice Jelene Anžujske, koji se nalazio u obližnjem selu Branjani, funkcionisala je čak i škola za devojke, koja je bila prva takve vrste u ovom području.

Ruševine manastira Gradac (1917) / Foto: Wikimedia/Pokrychkin

Nažalost, manastir na Ibru je vrlo brzo posle propasti srpske srednjevekovne države potpuno opusteo. Koliko je poznato, iz dostupnih podataka, tek krajem 16. veka je manastir Gradac prvi put delimično obnovljen.

Sve do 17. veka je u njemu čuvan sarkofag, u kome je sahranjena kraljica Jelena Anžujska. Kasnije mu se gubi svaki trag, kao i njenim moštima.

Interesantan je podatak da se kraljica javila u snu jednom monahu tri godine od upokojenja, rekavši mu da bi trebalo da izvade njeno telo iz groba, koji se nalazio u ovom manastiru. Tadašnji raški episkop Pavle je bio taj, koji je nakon saznanja o monahovom snu, otkopao kraljičin grob. I imao je šta da vidi... netljeno telo, što je bio i jedan od razloga zbog kojih je kraljica Jelena Anžujska kanonizovana.

Spomen na majku srpskih kraljeva Dragutina i Milutina, Srpska pravoslavna crkva obeležava svake godine 12. novembra. Istog dana se obeležava i spomen na jednog od njenih sinova, Svetog kralja Milutina.

(A.B./Telegraf.rs)