„Milopjev Srbiji“ i druge pesme zaboravljenog Jovana Ilića, oca dva velikana naše literature

Rođen u Resniku nadomak Beograda 15. avgusta 1824., Jovan Ilić je od najranijih dana pokazivao vanserijsku pamet i nadarenost. Gimnaziju je završio u Kragujevcu, licej u Beogradu, filozofiju je studirao u Eperješu, današnjem slovačkom Prešovu, a završio ju je u Beču. U tuđini, u kojoj se isticao liberalnim i slavenofilskim stavovima, potpisivao se kao „Jovan Ilić Srbijanac“. Kao i većina Srba, borio se protiv Mađara tokom revolucionarne 1848., na strani Austrije, i to kao dobrovoljac kod Stevana Petrovića Knićanina.

U to vreme počinje i njegov uspon; godinu dana ranije postao je pisar Državnog saveta, a posle toga korektor „Srpskih novina“, te profesor u Negotinu, Šapcu i Beogradu. Biran je za sekretara Svetoandrejske skupštine 1859., te možda i najuzvišenije tačke permanentne srpske borbe za demokratiju tokom 19. veka. Govorilo se za njega da je „branič svega što je svojina naroda srpskoga“ (prvenstveno čitaj: ljudskih prava i ličnih sloboda); iste godine postao je član Velikog suda, u periodu 1869—1871. ministar pravde pa državni savetnik u periodu 1873—1882.

Kao mlad je bio pripadnik napredne omladine, kasnije član Liberalne stranke. Otac je pisca Dragutina Ilića, oca srpske naučne fantastike, i daleko čuvenijeg pesnika Vojislava Ilića; bio je pobratim Branka Radičevića i prijatelj Sime Milutinovića Sarajlije. Živeo je, posebno posle penzionisanja, povučeno i skromno, tradicionalno, u jednoj kućici na Dorćolu, od koje je napravio središte književnog i uopšte umetničkog života Beograda, a o kojoj je pisao hrvatski pisac i pesnik Antun Gustav Matoš. Na priloženog fotografiji ga možete videti sa verzijom fesa na glavi; to nije slučajno, celog života ga je nosio, do svoje smrti u Beogradu 12. marta 1901.

Pored stručnih dela kao što su „Kratka istorija Grka i Turaka za mladež“ (Beograd, 1853), „Pogled na sadašnje stanje naše“ (Beograd, 1859) i „Srpska pismenica“ (Novi Sad, 1860), mnogo je značajniji njegov doprinos na polju srpske poezije: objavio je tri zbirke lirskih pesama („Pesme“ u Beogradu 1854., „Pesme II“ u Novom Sadu 1858., „Pesme III“ u Beogradu 1894.), zbirku istočnjačkih pesama “Dahire“ (Beograd, 1891), inspirisanu bosanskim sevdalinkama, te romantično-idilični spev „Pastiri“ (Beograd, 1868), ispevan po nekoj narodnoj legendi; iza sebe je ostavio i rukopis neobjavljene zbirke pesama „Slijepac“.

Na njegove stihove komponovali su Stevan Mokranjac, Stanislav Binički, Davorin Jenko i Vladimir Đorđević, a koliki je uticaj imao u svoje vreme, nakon što je preuzeo Vukove ideje i počeo da piše u duhu narodnih pesama, govori činjenica da su mnoge njegove pesme toliko ušle u narod da ih je bilo nemoguće razlikovati. Dao je nemerljiv doprinos razvoju našeg književnog jezika, i književnosti uopšte, iako ga čak ni stručnjaci ne smatraju velikim našim pesnikom; za njega se može reći da je bio vesnik onoga što će doći, neophodna karika, kao što je i ovaj tekst, prvi u našem planiranom trodelnom mini-serijalu koji posvećujemo porodici Ilić, tako važnoj za naš kulturni razvitak u 19. veku.

Sa namerom da sa Jovana Ilića skinemo veo zaborava, da ga od njega otrgnemo, danas smo za rubriku „Spasavamo zaborava bisere srpske kulturne baštine“ probrali šest njegovih pesama, različitih tematika: „Opredeljenje čoveka u čuvstvenom svetu“, „Milopjev Srbiji“, „Proleće“, „Junak srpski“, „Sinđelić“ i „Svepobjed“.

Opredeljenje čoveka u čuvstvenom svetu

Zašto, Muzo, vječna volja

Ovdje dade biće nam,

Gdje s' nalazi svaka bolja,

O krš bije žića pram?

Gdje kad burno vr'jeme prođe,

Pa nastane ljupki maj,

Ne zadugo zima dođe,

I krasote liši gaj?

Gdje kad često radost sleti,

Žalosti se javlja znak,

I crn oblak grozno preti,

Kad radosni sine zrak.

Zašt' nezgode tol'ke stvori

I promjeni dade ma'?

Zato l', da nas samo mori,

Dok ne proždre smrtna tma.

Ah, ne tako ! nije zato!

Pravedan je Gospod Bog!

On ne ide Blagi na to,

Da ljubimca prezre svog!

Već u ovom sv'jetu romom

S tog nam dade bića znak,

Zlo i dobro da razumom

U promjeni pozna svak;

Da mudrošću odareni

Izberemo dobra kroj,

A voljnošću snabdjeveni

Da spješimo c'jelji toj!

Jer što sada izberemo,

To da bude nama dar,

U vječište kad prispjemo,

Svete pravde ište car!

(Prvi put objavljena u br. 29 časopisa „Podunavka“, 1843.)

Milopjev Srbiji

O kako je krasno tvoje lice,

Majko naša, mila šćeri slave

Jasnog jutra majove zorice

Sve divote u tebi borave.

I kô cvjetne, biserne rosice.

Kako trepte oči tvoje plave!

Dv'je zjenice, dv'je zv'jezde danice,

Ljepoticu nad svima te prave.

Stas vilinski, zdatne vlasi tvoje,

Rujno lice, žar mladosni to je,

Što milinu krasotam' pridaje.

Istina mi sve ovo svjedoči:

Čelo ti je sunce od istoči,

Kim ti slava na daleko sija.

Što je mjesec usred noći tavne

I danica međ' zv'jezdama svojim,

Sjajnim okom i ljupkošću kojim,

Mami luče dijamantu ravne.

Što su pticam' gorice dubravne,

Što l' proletnje sunašce obojim:

To, o to si ti sinov'ma tvojim,

Sv'jetla kruno od starine davne.

Biser, zlato na tebi ne blista,

Al' priroda nevina i čista,

Vrh svih ukrasa krasotu ti daje.

Pa ko može da ne klikne javno:

Caruj dično, ponosno i slavno,

Srb će t' služit, dok mu krvca traje.

(Prvi put objavljena u br. 48 časopisa „Podunavka“, 1854.)

Proleće

Duga zima, duge noći,

Pokrivaše lug i stan,

U čemera punoj moći

Bjesni sjever nesnosan!

Sve je živo onemilo,

Nebo s' tmušom zamenilo,

Jedno bješe : noć il' dan.

Tek ako se kad prodere

Vranetine grubi glas,

No radosti mesoždere

Zar da vječni bude čas?

Ne ! jer pravda to ne veli,

Taj što svemu sudbu deli

Uzdisat je čuo nas.

I gle, sunce opet sinu,

I čudesni stvori čar,

Prelivajuć u milinu

Sav horizont, c'jeli šar!

Na sve strane pjesme zvone,

U milini srce tone,

Raduje se mlad i star.

Već na krili rujne zore

Ogleda se zemni raj,

Sve ptičice redom zbore:

Zeleni se i naš gaj!

Putnik gorom putujući

Viče : »Bože svemogući!

Ne učini tome kraj.«

No i opet zato hiti,

Da do mjesta dođe tek,

Jer zna dobro da to biti

Neće tako za vav'jek!

Vesô ratar zemlju dubi

Nit' vremena zato gubi,

Tim zlu svemu sprema l'jek.

Čujte, Srbi, braćo draga !

I nam sad je proleće.

U kom sva se seju blaga

Želje životvoreće.

Sad je ono vr'jeme zlatno

Kad sve klija blagodatno,

Zgoda zgodu nameće.

Složno, dakle, pohitajmo

Dok proleća cvjeta cv'jet,

Na posao svi ustajmo,

Jer vremena skor' je let!

Ako l' od nas ko zakunja;

Udrila ga s neba munja,

Ne gledao b'jeli sv'jet !

(Napisana u Prešovu, a prvi put objavljena u br. 20 časopisa „Podunavka“, 1845.; nalazi se u zbirci „Pjesme“ iz 1854.)

Junak srpski

Ko je junak?

Junak samo onaj biva

Ko zlu nigda ne ustupa,

Grom kad tutnji, sve se skriva,

On s ponosom napred stupa:

Dobro slavi, podlo tre,

Kao junak živi, mre.

Ko je junak?

Ko sve što je krasno ljubi,

Što je l'jepo uvažava,

Ko nemarno svoje gubi,

Kad se opštim naknađava:

Pravdu hoće i tvori,

Laž mu prsa ne mori.

Ko je junak?

Za slobodu ko je gotov

Sve i sebe žrtvovati,

Ne gâ sramni da mu okov

Slavu roda u grob prati;

Nit' se klanja on ikom,

Dosle Bogu jedinom.

Ko je junak?

Ko za rod svoj sve prezire,

I s njim samo sebe slavi,

Ko za nj živi i umire,

To je danas junak pravi,

Tom pristoji krasan čin:

»Ja sam Srbin, slave sin«.

(Prvi put objavljena u br. 24 časopisa „Podunavka“, 1845.; nalazi se u zbirci „Pjesme“ iz 1854.)

Sinđelić

Pred gradom Deligradom,

Vije se st'jeg,

Pod st'jegom, pod barjakom

Sinđelić beg.

Ko mrki vuci

Oko njega lete Turci:

Trese se silan grad,

Deligrad!

Sinđelić haber nema,

Beg-serdar,

Turčinu handžar sprema,

Lijep dar!

S bedema turske klete

Ćelave glave lete:

»Ummetti...

Allah il Allah!«

Hahaha!

Sinđelić haber nema,

Beg-serdar,

Dževerdar Turkom sprema,

Lijep dar!

Na čibuk turekoj ali

Lubarde ognjem pali,

Trese se silan grad,

Deligrad!

Vedro se nebo ježi

Od silnog pra',

U dženem Turčin bježi

Od teškog stra'!

Ljuti se bojak bije,

Purta se čalma vije:

»Ummetti...

Allah il Allah!«

Hahaha!

»Sokole sivi, stani,

Ustavi let,

Kletog se boja mani,

Ne mori sv'jet!«

Sinđelić haber nema,

Dušmane u ad sprema:

Trese se silan grad,

Deligrad!

Na zemlju tama sađe

I nasta mrak,

Krvavo sunce zađe

Za oblak!

Lubarde strašno ječe,

Ognjeni mači zveče:

Trese se silan grad,

Deligrad!

»Otvor'te gradu vrata!«

Začu se glas,

»Nek Turčin nagna hata,

Prokleti pas!

Valja mu poći spati,

Valja mu avdes dati:

Skoro će, skoro doć

Krvava noć!«

I Turčin nagke kao mrav,

Ko, b'jesan lav,

Na bedem gazi,

Časnom se krstu plazi;

Sinđelić k zemlji pade,

Džebani oganj dade:

Diže se silan b'jes,

Urnebes!

Gle, kako Turčin skače:

Aj, aj, aj!

Crni mu gavran gače:

Vaj, vaj, vaj!

»Vrati se, Ture, tvoga ti posta,

»Kada ti osta!«

Ne sluša, ode gor',

Ko zelen bor:

»Ummetti...

»Allah il Allah!«

Hahaha!

(Izašlo u časopisu „Otadžbina“, 1875.)

Svepobjed

Živ je Slav, živ je jošt',

Nit' će kad vraga zlost

Želje postić hude,

Dokle on živ bude.

Nema već str'jele te,

Koja bi vječito

Prsi mu ranila,

Slavu saranila.

Pre će sv'jet nestati,

Nego Slav prestati

Rodu svom služiti,

Brata svog ljubiti.

Paklene zavisti,

Zlobe, nenavisti,

Zaludna sva je moć;

Bog mu je na pomoć!

Vrazi će krepati,

Slava će cvjetati,

Zli će se sramiti,

Slav će se slaviti.

Živio, živio

Slavski rod premio

Dugo i veselo

Slavi u neveloj!!

(Prvi put objavljena u br. 48 časopisa „Podunavka“, 1854.)

(P. L.)