Predivna hrvatska pesma „Srpskoj braći“ napisana tokom Balkanskih ratova - da li je iko pamti?

Rikard Katalinić Jeretov (1869—1954), hrvatski pesnik poreklom sa Istre. Foto: Wikimedia Commons/dnc.nsk.hr

Rikard Katalinić Jeretov, pesnik, daleko je od beznačajne ličnosti u istoriji hrvatske literature. Uostalom, teško bi se po nekom takvom nazvala osnovna škola; ona koja nosi njegovo ime nalazi se u Opatiji, na pola puta do njegovog dva kilometra udaljenog rodnog Voloskog, malog ribarskog mesta na Istri, na obali Kvarnerskog zaliva, gde je došao na svet 8. januara 1869. godine. Zavičaj je odigrao veliku ulogu njegovom književnom razvitku, što se može videti i iz izbora njegovih pseudonima koje je često koristio: Barba Rike, Veljko Jeretov, Dragan Zoranić, Joja Jatagan, Riko ispod Učke, Frane s Marseća.

Preporučujemo

Možda je to baš zato, što je rano bio istrgnut iz istarskog miljea, zbog ličnih i političkih okolnosti i nevolja; majka mu je preminula kada je imao svega šest godina, otac, pomorski kapetan, mahom je bio odsutan, pa ga je podizala rodbina, zbog čega ni osnovnu školu nije pohađao isključivo u Voloskom, nego i u Kostajnici, gimnaziju i Trgovačku akademiju u Rijeci, studije stranih jezika u Beču, Minhenu, Parizu i Londonu. Nakon 1890. samo je tokom 1912—1915. živeo u Opatiji, kada je radio kao blagajnik Družbe sv. Ćirila i Metoda za Istru: inače je deset godina živeo u Zadru, dvanaest godina u Splitu, devet godina u Zagrebu, pa opet u Splitu tokom poslednjih 26 godina života. Ali dve njegove najvažnije pesme, „Sipar“ i „Gradiću moj lepi“, prva o rodnom mestu majke, druga o Voloskom, pokazuju koliko je čeznuo za Istrom.

Razlog prvog prelaska u Split 1900. imao je veze sa njegovom pet godina starijom sestrom Albinom, koja se udala u trgovačku porodicu Čorak, pa ju je on pratio i u gradu pod Marjanom se zaposlio kao trgovački činovnik, izgleda baš u zetovljevoj firmi; razlog odlaska iz Splita opet bi mogao imati veze sa Albinom, budući da je ona 1910. preminula i bila pokopana na Lovrincu, zajedno sa ostalim članovima porodice svoga supruga, gde će i Katalinić Jeretov 44 godine kasnije biti sahranjen.

Volosko kod Opatije na staroj razglednici. Foto: Wikimedia Commons/Državni arhiv Republike Severne Makedonije

Kao jedan od najistaknutijih predstavnika hrvatskog narodnog preporoda na Istri, zajedno sa Viktorom Carem Eminom, kao suosnivač čitavog niza književnih i drugih časopisa, kao saradnik bezbroj listova (između ostalog i „Srpskog književnog glasnika“), tokom celog tog perioda života imao je mnogo problema sa austrougarskim vlastima, kasnije i italijanskim.

1915. je bio mobilisan u austrougarsku vojsku, izgleda je samo vršio kancelarijske dužnosti u Ljubljani, ali je nešto zgrešio zbog čega je kraj rata dočekao u bečkom zatvoru, iz kojeg je pušten posle sloma Dunavske monarhije, nakon čega se u jesen 1918. vratio u zemlju i postao član Narodnog vijeća novostvorene Države Slovenaca, Hrvata i Srba, koje je donelo odluku o ujedinjenju sa Kraljevinom Srbijom i stvaranju Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.

U međuratnom periodu suprotstavljao se italijanizaciji Istre, koja je pala pod njihovu vlast, a isto se nastavilo i tokom Drugog svetskog rata, koji je u Split stigao trinaest godina nakon što mu se Katalinić Jeretov vratio; fašistički režim internirao ga je u logoru na Liparima, ali je, kao već starac, dočekao oslobođenje čitave zemlje, napokon i rodne mu Istre. Preminuo je 29. septembra 1954. u Splitu.

Prvu pesmu je objavio kada je imao svega petnaest godina, a najznačajnije zbirke su mu „Pozdrav istarskog Hrvata“, „S moje lire“ te „Našim morem i našim krajem“; pesme mu se javljaju i u brojnim antologijama pesama o Zagrebu, o Splitu, o Boki Kotorskoj, božićnih pesama, uskršnjih. Da li se pesma „Srpskoj braći“ — objavljena u nedelju 28. aprila 1913. po starom kalendaru u broju 15 specijalizovanog srpskog lista „Balkanski rat“ — našla u bilo kojoj zbirci ili antologiji, ne znamo.

Živio kralj, slika Vlahe Bukovca. Radi se o poseti Franje Josifa Zagrebu 1895. i otvaranju zgrade Hrvatskog narodnog kazališta. Foto: Wikimedia Commons/SpeedyGonsales

Moguće je da je preuzeta iz nekog dalmatinskog lista, ali to nismo uspeli da utvrdimo; preko arhive Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu saznali smo da je ponovo štampana u „Kalendaru“ Narodne odbrane u Beogradu 1926, zajedno sa „Istarskom legendom“, ali smatramo da se mirne duše može reći da je „Srpskoj braći“ potpuna nepoznanica svima, sem najboljim poznavaocima lika i dela Rikarda Katalinića Jeretova; drugim rečima, u Hrvatskoj možda i poneko zna za ovu pesmu, u Srbiji gotovo niko.

Pesma, iz čijih se redova u potpunosti shvata njegovo potonje učešće u stvaranju Jugoslavije, po potpisu se može videti da je napisana u Spljetu, to jest Splitu (krajem 19. i početkom 20. veka vodila se ozbiljna bitka oko toga kako će se taj grad zvanično zvati; Split je ikavski oblik star šest ili sedam vekova, dok je Spljet bio relativno nov i samim Splićanima stran, proizvod potrebe lingvista da sve prevedu na štokavski ijekavski izgovor u ime zajedničke srpskohrvatske norme; ali čak se i tu vidi jugoslovenstvo ovog pesnika, kao i došljaštvo u Split, pošto mu izvorno ime, koje je bilo pri srcu običnog sveta, ništa nije značilo, pa je stoga „splječario“, kako su to nazivali ondašnji Splićani).

Verovatno je nastala tokom prve faze Prvog balkanskog rata, u jesen 1912, nedugo nakon Kumanovske bitke, pošto je već 1913. Rikard Katalinić Jeretov bio u Opatiji. Pored toga, napisana je po starom hrvatskom pravopisu, pa između slova „i“ i „e“, u rečima u kojima do izražaja dolazi ijekavski dijalekt srpskohrvatskog jezika, nepostoji slovo „j“.

(Napomena: Tekst, kao i uvek, prenosimo u integralnoj verziji. Dakle, tačno onako kako je napisan, u skladu sa ondašnjim govorom i ondašnjim pravopisom, ili nedostatkom istog.)

„Kumanovska bitka“, Paja Jovanović, 1912. Foto: Wikimedia Commons/Ivana Guslarevic/facebook.com/fragmentiproslosti

Srpskoj braći

Mojeg vienca braćo, nema, jošte nema,

Od pjesme je svake bolja šitnja niema,

Ne može vam Hrvat da opjeva slavu,

Ni lovora granom da vam vjenča glavu,

Ta najlepši vienac i najlepše slovo

Vašoj večnoj slavi to je Kumanovo!

Kosovo je vaše... Car se Dušan budi...

I Marko je usto!.. Vi ste danas ljudi!

Naša jadna raja eto iz daleka

Čula, gdje se ori vaša bojna jeka,

Šutjela je samo; što će raja biedna

Svoga kruha gladna, svoje vode žedna?

Htjela je zaorit — — al’ zakuka jače,

Da u vašim mrtvim svoje žive plače

Ubiše je patnje, nedaće i muke,

Ne zna raja više niti u hajduke!

Ne treba vam pjesma od brata Hrvata,

Jer su vaša djela pjesme suha zlata!

Vi ste svojom snagom uskorili zoru

I vratili sunce rođenome dvoru.

Pozvali ste Marka na pir nove krvi:

Heroji ste danas na Balkanu prvi.

Sa Bugarom bratom udriste još bolje

Vienac vaše slave resi Drinopolje!

Mojeg vienca nema... Tražim bolnu raju,

Da je slabu kupam u vašemu sjaju,

Da je krstim opet vašom rujnom krvi

Da postanu orli njeni slabi crvi,

I nauče ovi nevoljnici speti,

Da je dobro živjet, al’ još bolje mrieti,

I kad negve stisnu i noge i ruke

Onda treba poći opet u hajduke!

Spljet,

Rikard Katalinić Jeretov

(P. L.)