Ko je bio Ilja Rjepin, ruski slikar kog Ukrajinci prisvajaju, i ima li osnova u njihovim tvrdnjama

Ilja Jefimovič Rjepin rodio se 24. jula 1844. (5. avgusta po novom kalendaru) u Čugujevu, kod Harkova, u srcu istorijske oblasti koja se još od 17. veka nazivala Slobodska Ukrajina (jedno vreme se tako zvanično zvala i gubernija Ruske imperije, kasnije Harkovska gubernija).

Sa jedanaest godina upisuje se u lokalnu topografsku školu, ali pošto tamo najviše voli da crta, otac, uvidevši njegov talenat, upisuje ga u radionicu Ivana Bunakova, lokalnog ikonopisca. Kod njega Ilja šegrtuje do 1866, kada prelazi u Sankt Peterburg, gde je primljen na Imperijalnu akademiju umetnosti.

Preporučujemo

1873, kao stipendista Akademije (što je postao nakon što je njegova slika „Burlaci na Volgi” privukla veliku pažnju na Međunarodnoj izložbi u Beču), odlazi na trogodišnje putovanje i usavršavanje u Italiju i Francusku.

U Parizu živi na Monmartu, u Ulici Veron br. 13, s ateljeom u mansardi na br. 31 iste ulice. Izložen je uticaju impresionista, s trajnim posledicama na njegovo korišćenje boja i svetla — no, uprkos tome, nikada neće postati impresionista, niti odlutati daleko od starih majstora, osobito ne Rembranta.

„Burlaci na Volgi”, Ilja Rjepin, 1870—1873. Foto: Wikimedia/Ilya Repin/Russian Museum

Kao i impresionisti (i ne samo oni), i slikari ruskog realizma bili su zainteresovani za običnog čoveka i njegovu muku, nakon dugog niza decenija (vekova) preokupiranosti visoke umetnosti temama iz istorije, politike, religije i klasične mitologije (u najvećoj meri).

Rjepina privlači mužik, i ruski i ukrajinski, ona istočnoslovenska duša iz koje je i njegova krv potekla; oni su česta tema njegovih slika, oni, njihov trud i njihova radost, veselje i patnja; ali slika on i druge stvari i događaje iz najrazličitijih polja života.

Ne može da izbegne ni „visoke” teme, pa u kasnijim godinama slika rusku elitu, inteligenciju, aristokratiju i carsku familiju — uključujući, naravno, i imperatora Nikolu II (kako smo poslednjeg ruskog cara nazivali dok je bio živ i decenijama nakon smrti).

„Verska procesija u Kurskoj guberniji”, Ilja Rjepin, 1880—1883. Foto: Wikimedia/Ilya Repin/Tretyakov Gallery

1878. prilazi umetničkom pokretu „Peredvižnici” (mada je uvek bio na njegovom obodu), koji okuplja pripadnike pomenutog ruskog kritičkog realizma, a od 1882. definitivno i trajno živi u carskoj prestonici, mada povremeno posećuje Ukrajinu (stvarajući dela poput „Ukrajinke pored ograde”, „Sela Mohnači kod Čugujeva”, „Ukrajinske seljanke”, „Kozaka na Crnom moru”, „Hopaka”) i čini putovanja u inostranstvo.

U Sankt Peterburg dolazi u neobično doba, imajući u vidu da je godinu dana ranije „Narodna volja” izvršila atentat na Aleksandra II, a da se on na svojim platnima često tematski bavio ruskim revolucionarnim pokretom, i pre i nakon careubistva: „Odbijanje ispovedi”, „Hapšenje propagandiste”, „Sastanak”, „Nisu ga očekivali” — ova poslednja je pravo remek-delo.

Njegova „Verska procesija u Kurskoj guberniji” smatra se za arhetip „ruskog nacionalnog stila”: na njoj su prikazani pripadnici svih (provincijskih) društvenih staleža ondašnje Ruske imperije, sa svim tenzijama među njima, ali u kontekstu jednog tradicionalnog verskog događaja, koji ih ujedinjuje simboličnim kretanjem unapred, u istom smeru.

„Ivan Grozni i sin njegov Ivan 16. novembra 1581. godine”, Ilja Rjepin, 1885. Foto: Wikimedia/Ilya Repin/Tretyakov Gallery

1885. Rjepin dovršava svoju psihološki najintenzivniju sliku, „Ivan Grozni i sin njegov Ivan 16. novembra 1581. godine”, koja izaziva skandal u javnosti, shvaćena kao kritika na račun Aleksandra III i njegovog obračuna sa slobodama koje je narodu dao njegov ubijeni otac.

Slika je na izložbi dvaput vandalizovana, pa sklonjena po naređenju cara, koji se našao pod pritiskom svojih savetnika; ipak, malo kasnije se predomislio i naredio da se delo vrati, pa Rjepin već naredne godine po carskoj porudžbini dostavlja sliku „Car Aleksandar III prima predstavnike lokalne uprave u Petrovskom dvoru”.

Nekoliko godina kasnije, 1891, car će od Rjepina, za u to vreme basnoslovnih 35.000 rubalja, otkupiti „Odgovor zaporoških kozaka turskom sultanu Mehmedu IV” (o kojoj smo opširno pisali pre cirka šest i po godina), koja je prvobitno od strane autora bila zamišljena kao studija smeha, ali od početka u sebi sadržala i elemente slobode, jednakosti i bratstva, tj. kozačkog republikanizma.

„Odgovor zaporoških kozaka turskom sultanu Mehmedu IV”, Ilja Rjepin, jedna od nekoliko verzija nastalih između 1878. i 1891. Foto: Wikimedia/Ilya Repin/Russian Museum

S obzirom da je taj kozački republikanizam na krvav i dramatičan način ugušen od strane carskih vlasti (kada su Zaporošci digli ustanak protiv Poljaka i prišli Rusima sredinom 17. veka, nisu imali na umu gubljenje svoje protodržavnosti), za tu carsku akviziciju se može reći da je u izvesnom smislu u domenu ironije — sasvim sigurno nesvesne sa strane imperatora.

1903. godine, Rjepin neironično po državnoj narudžbini slika monumentalnu „Svečanu sednicu Državnog saveta 7. maja 1901. povodom stogodišnjice osnivanja” (400 sa 877 cm), a dve godine kasnije „17. oktobar 1905. — Proslava novog ruskog ustava”, koji je Nikolaj II „dao” narodu tokom Ruske revolucije te godine.

Rjepin podržava revoluciju i ustavne promene, i duboko je razočaran izneverenim carskim obećanjima; tada već živi u Kuokali, četrdesetak kilometara severno od Petrograda ali u okviru Velike vojvodine Finske: svoju seosku kuću je sam dizajnirao i nazvao „Penati”, po rimskim kućnim bogovima.

„Ukrajinka”, Ilja Rjepin, 1876. Foto: Wikimedia/Ilya Repin/Latvian National Museum of Art

Ali nakon Oktobarske revolucije i osamostaljenja Finske, ostaje u njenim granicama i odbija sve pozive Sovjeta da se vrati u otadžbinu; i sem jednog portrera Kerenskoga, i slike „Boljševici. Crvenoarmejac otima hleb detetu”, nastalu po anegdotalnoj priči onih koji su pobegli (o čemu smo takođe već opširno pisali), ništa supstancijalno ne slika na temu Crvenog oktobra i sovjetskog eksperimenta.

Umire 29. septembra 1930. u Kuokali, koja je posle Nastavljenog rata (tačnije: posle Drugog svetskog rata) došla u okvir Rusije u okviru SSSR, sada pod imenom Rjepino.

Rjepin tokom svojih zrelih godina portretiše brojne svoje slavne sunarodnike, među kojima treba naročito istaći Lava Tolstoja, Dmitrija Mendeljejeva, Konstantina Pobjedonosceva, Modesta Musorgskog, Aleksandra Puškina, Pavla Tretjakova — kao i Tarasa Ševčenka, ukrajinskog pesnika i slikara i na izvestan način oca ukrajinskog nacionalizma.

„Ukrajinska koliba”, Ilja Rjepin, 1880. Foto: Wikimedia/Ilya Repin/Kiev National Picture Gallery

Tu dolazimo do pitanja iz naslova. Rjepinov otac Jefim Vasiljevič, oficir jednog ulanskog puka ruske carske vojske, bio je kozačkog porekla (njegov otac a Iljin deda, Vasilij Jefimovič, bio je kozak ali krčmar, van vojne službe); i njegova majka, Tatjana Stepanovna rođ. Bočarova, takođe je bila kozačka kćer.

Ilja je, međutim, sebe doživljavao kao Rusa, i stvarao je u ruskom miljeu, u kojem je proveo ceo život, pa stoga može biti jedino ruski slikar, na isti način na koji Vojin Bakić, Srbin iz Hrvatske, može biti samo hrvatski vajar, a Ivo Andrić pak srpski pisac, iako je rodom bio Hrvat, koji je tek u zrelim godinama izvršio preidentifikaciju.

Prema tome, Rjepin na izvestan način svakako pripada i Ukrajini, pored pripadništva Rusiji, ali se ne može se nazvati ukrajinskim slikarem; u situciji u kojoj su to dve različite zemlje (u njegovo vreme nisu bile) i dva sukobljena identiteta (mada je ukrajinski i u Rjepinovo vreme gušen i omalovažavan), on može biti samo ruski slikar.

(Telegraf.rs)