700 godina Gračanice: Dragulj sprske kulture krase predivne freske, a jedna je naročito važna

Foto: Aleksandar Nalbantjan, Narodni muzej u Beogradu

,,Gračanice, kad bar ne bi bila od kamena, kad bi se mogla na nebesa vazneti, da tuđa ruka kraj tebe ne plevi...", napisala je pesnikinja Desanka Maksimović, zadivljena lepotom ove svetinje, bisera Kosova i Metohije.

Preporučujemo

Jedan od najvažnijih srpskih hramova proslavlja ove godine 700 godina svog postojanja, a freske na unutrašnjim zidovima crkve predstavljaju najveće dostignuće dvorske slikarske škole kralja Milutina.

Ono što malo ko u široj javnosti zna jeste da je u Gračanici po prvi put u srpskom slikarstvu naslikana uspravna razgranata loza dinastije Nemanjić sa šesnaest portreta. Loze Nemanjića na freskama pokazuju ko je rodonačelnik dinastije i kojeg su roda vladari što su se vekovima smenjivali na prestolu i bili ktitori crkava i manastira na Kosovu i Metohiji, navodi Dr Bojan Popović, muzejski savetnik i kustos Zbirke Galerije fresaka Narodnog muzeja u Beogradu.

Loza Nemanjića / Foto: Narodni muzej u Beogradu

Kako dr Popović kaže, neophodan sastojak receptu za srećnu državu u srednjem veku bila je uspešna dinastija. Iako smena vladara nije uvek bila dragovoljna i mirna, izabrana porodica omogućavala je brz i za državu uglavnom bezbolan prelaz sa jedne ličnosti na drugu.

Ideološka potka Loze Nemanjića nastajala je postupno, od kraja 12. veka do 1321. godine, kada je pri put naslikana u manastiru Gračanici. Od skromnih početaka, nastavljanja porodične vladavine sa brojnim međusobicama zabeleženim kod starijih srpskih vladara i dinastija, Nemanjići su se odbranili od bezbrojnih političkih oluja i postali su najdugovečnija vladajuća porodica na Balkanu.

U ličnosti kralja Stefana Uroša II, Milutina dinastija je našla idealnu ličnost da proslavi, u gotovo četrdeset godina kraljevanja dve komponete vladavine: prva je bila u personalnoj moći vladara, ideji koju je crpla iz Vizantije; druga je poticala iz tipičnog srednjovekovnog pogleda na plemstvo, kao na jasnu i dokazanu klasu čija krv teče iz čistih drevnih predaka. Uzor je nađen u Lozi Jesejevoj, poreklu najčistije ljudske loze od Adama do Bogorodice, izloženoj u dva jevanđelja, po Mateji i po Luki. Ideal je uvek nedostižan, podobnost je bila moguća, tako da je loza Cara careva bila tek uzor za ilustraciju porodičnog stabla Nemanjića.

Kralj Stefan Uroš II, Milutin / Foto: Wikipedia

Predstave Loze Nemanjića sreću se od Gračanice, Pećke patrijaršije, Dečana, Mateiča, istočne fasade kule u Studenici, do manastira Orahovica u Slavoniji na slikarstvu iz turskog perioda. Verovatno je bila slikana i u drugim hramovima koji su oštećeni ili nestali kroz povesnicu. Osobenost loze Nemanjića je što se u njenom gornjem, završnom delu ilustruje nebeska investitura, prenos moći i darivanje izabranim insignijama vladarskog značaja – regalijama.

Na Lozama Nemanjića ne prikazuju se žene ako su udate, jer pripadaju nekoj drugoj porodičnoj geneaologiji. U Peći su prikazane Efimija, moguće inače nepoznata ćerka Stefana Nemanje i Ane-Anastasija, supruge Nemanje. Ana se izvaja po tome što joj je, kao jedinoj udatoj ženi, dato mesto rodonačelnice.

Loze se međusobno razlikuju, i pored velikih ideoloških sličnosti. Pojedini vladari naglašeni su položajem u okviru Loze i insignijama. U Gračanici je naglašena centralna osa figura, nalik Lozi Jesejevoj. Nemanja je prikazan u kraljevskom kostimu, kako se inače predstavlja na još nekim kopozicijama iz epohe, iako nije nosio kraljevsku titulu. On je jedini predstavljen kako stoji na supedionu crvene boje, postradalog ukrasa. Sa nimbom su u Gračanici prikazani samo arhijereji i Milutin sa Urošem, Prvovenčanim i Nemanjom.

Stefan Nemanja - Sveti Simeon, freska iz Studenice / Foto: Wikimedia

Кako bi se naglasila nasledna linija preko kralja Milutina, a ne Dragutina, pravljena je razlika u predstavama braće. Stefan, kraljev brat, kako ga i natpis u Gračanici obeležava, predstavljen je, kao i druge muške osobe van glavne ose loze, u velmoškom kostimu. Jedini izuzetak je Dragutinova prugasta, žuto – plava haljina. Žute pruge odvojene su od plavih tankim belim linijama. Slične haljine predstavljene su na portretima njegovih sinova Vladislava i Urošica u Arilju.

Iako komparativnog materijala iz Vizantije nema, moguće je da izgled donje haljine Dragutina nije plod mašte inače domišljatih slikara gračaničke loze, već da poseduje insigniološku vrednost, uzdignutiju od vlasteoske odeće. Pada u oči da je Dragutin prikazan sa bradom srednje dužine, za razliku od vladara iz centralne ose, kao i arhijereja, čime je takođe umanjen njegov status.

Na vladare se sa neba spušta opredmećen blagoslov Gospoda, kruna, najvidljiviji znak vlasti, kao i vladarski pojas, duga uska zlatotkana traka koja je drapirana oko tela. Sa istovetnim kupolnim krunama prikazani su vladari, a sa otvorenim krunama koje se šire naviše princeze. Ostali znaci dostojanstva pomno su ilustrovani i ponavljaju se na predstavama vladara za koje je naručilac, vladar u vrhu loze, naredio da budu snabdeveni svim insignijama.

Manastir Gračanica / Foto: A. Nalbantjan

Preko purpurne haljine vladari nose pojas-loros, u desnicama drže krstoobrazne skiptre, u levim rukama akakije nalik svitku crvene ili bele boje, a na stopama im je crvena ili ljubičasto-bela obuća. Svi detalji, sem akakija, obuća i haljine, koji sadrže značenje purpura, su simbolične carske boje, zlatni i ukrašeni biserima i draguljima. Dok su izabrani preci u carskim insignijama, manje znatni vladari i kneževi se predstavljaju u dvorskoj odeći.

Iako su princeze na lozama slično predstavljene, postoje važne razlike. U Gračanici Brnjača, sestra Milutinova, prikazana je u haljini i plaštu, dok je Carica (Zorica), Milutinova ćerka, prikazana u haljini tipičnoj za vladarke, kako bi ukazala na viši status srpskog dvora u vreme kralja Milutina. Visoka, otvorena kruna, haljina dugih, levkastih rukava odgovaraju kostimu vladarke, dok se u detinjem uzrastu predstavljaju samo sa jednostavnom krunom u vidu obruča i naušnicama.

Princeze kao i pojedini knezovi i kraljevi nose žezla ukrašena simetrično raspoređenim biserima i draguljima pored tela žezla, naročito vrha. Ne čudi što je mašta naroda ovu insigniju pripisala vilama, verovatno doživljavajući svetlucanje dragulja poput materijalizacije magije.

Foto: A. Nalbantjan

U lozama je prikazan vrh društva, uključujući crkvu, preko likova sv. Simeona i Save. Simeon Nemanja, iz čijih raširenih ruku počinje koren svake loze, prikazan je u velikoshimničkoj monaškoj odori, sem u Gračanici, gde je u vladarskoj odeći.

Ideju o svetorodnosti dinastije, uzdizanje potomaka iz korena Nemanjinog poređenjem sa lozom Jesejevom srećemo u književnosti već kod Prvovenčanog, da bi u službi i pohvali Milutinu, u arengi povelje manastiru Petra Кoriškog slika predaka izrastala iz loze podobne granama Jesejeva stabla.

Geneaološki portret Nemanjića, koji je prvenstveno trebalo da svedoči o idealnom poretku stvari, nije bio lišen suvremene dinastičke propagande. Loza Nemanjića nastaje kao kompozicija kada se dve grane Nemanjića, Milutinova i Dragutinova, bore za prevlast. Naklonost u izboru je, pak, znatno blaže i poštenije saoštena nego što je to mogao biti slučaj.

Vrednost individualnih portreta umanjena je usled stilizacije neophodne pri izradi velikog broja likova, kao i oštećenja, naročito donjih delova loza. Ipak, u Gračanici se izdvajaju očuvani likovi Save II, Vladislava, Urošica i Vladislava II prema kojima sudimo da su slikari težili da ostvare portrete prema nama nažalost nesačuvanim uzorcima.

Više detalja o ovom manastiru i ceo tekst dr Popovića možete pročitati na sajtu Narodnog muzeja u Beogradu. 

(Telegraf.rs)