„Bičevanje Hrista” ni posle pet vekova ne prestaje da zbunjuje ljude

Desetak godina nakon konačnog sloma Srpske despotovine, u periodu 1468—1470. italijanski slikar rane renesanse, matematičar i geometar Pjero dela Frančeska naslikao je jedno delo relativno malih dimenzija, 58,4 sa 81,5 centimetara, koje ni posle 550 godina ne prestaje da intrigira hrišćanske vernike i istoričare umetnosti.

Delo se zove „Bičevanje Hrista”, ili ako hoćete na italijanskom „Flagellazione di Cristo”. Na srpskom se slika može nazvati i „Flagelacija Hrista”, budući da se ova reč latinskog porekla koristi u našoj stručnoj literaturi.

Kompozicija slike je složena i vrlo neobična, rasprave o njenom značenju ne prestaju do dana današnjeg, i jedino je njena banalna tematika nesporna: bičevanje Hrista od strane Rimljana tokom Stradanja.

Centralni događaj se odigrava u galeriji, u srednjem planu, gde jedna figura drži Hrista vezanog za stub, druga ga šiba, treća osmatra stojeći a četvrta sedeći; tri stojeće figure u prednjem planu s desne strane pričaju i ne obraćaju pažnju na ono što se odigrava iza njih.

Na postolju trona ili stolice, ispod figure koja sedi, nalazi se potpis: „OPVS PETRI DE BVRGO SCI SEPVLCRI”, što u prevodu s latinskog znači: „Rad Pjera od Borgo Santo Sepolkra” (rodno mesto Pjera di Benedeta, kako se zvao po rođenju, nalazi se na istoku Toskane a danas se zove Sansepolkro).

Slika je hvaljena zbog linearne perspektive i utiska nepomičnosti koji njome vlada, zbog realističnog prikaza dvorane i veličine figura u odnosu na nju, zbog geometrijske uređenosti kompozicije, kao i zbog, za Pjerovo vreme, naročito intenzivnog portreta bradatog čoveka u prednjem planu.

Značenje slike je, kao što rekosmo, vekovima predmet stručne debate, koja se uglavnom bavi identifikovanjem tri lica s desne strane, koja bi mogla biti savremenici Dela Frančeske ili čak lica smisleno višestrukih identiteta.

Ideja podele slike na dva vremenske kadra dolazi i otud, što je scena bičevanja osvetljena zdesna, a tri „moderne” figure u prednjem planu sleva. Što se tiče osobe koja sedi, u osnovi je to Pontije Pilat, ali pitanje stvarnog identiteta te figure otvoreno je.

Pored toga, slika je originalno bila u ramu na kojem je postojao latinski citat iz Psalama, „Convenerunt in Unum”, što znači „sabraše se zajedno”, koji se ponavlja u Djelima apostolskim 4:26, a tiče se Pilata, Iroda i Jevreja. Čitav citat u Djelima u srpskom prevodu glasi: „Ustadoše carevi zemaljski i knezovi sabraše se zajedno na Gospoda i na Pomazanika njegovog”.

Ovo impliciranje zavereničkog sabiranja ide u prilog jedne od nekoliko tradicionalnih interpretacija tri figure, po kojoj se radi o Odantoniju da Montefeltru, vojvodi Urbina, koji stoji između svoja dva savetnika, Manfreda dei Pija i Tomaza di Gvida del’Anjela.

Sva trojica su ubijena 22. jula 1444., vojvoda zbog visokih poreza i „neobuzdane požude”, njegovi savetnici valjda zbog bahatosti i rđavih saveta. Alternativno, oko ubijenog vojvode stoje, levo Serafini a desno Ričareli, navodni atentatori. Ako je bilo koja od ove dve interpretacije tačna, izradu slike je naručio Federiko da Montefeltro, polubrat i naslednik Odantonija na vojvodskom prestolu.

Ovo nije u dosluhu s činjeničnim okolnostima. Federiko se pre ustoličenja građanima Urbina pismeno obavezao, da neće zlopamtiti ono što se desilo i da nikoga neće kazniti. Zbog tada krhkog položaja vojvodske vlasti u odnosu na urbinsku opštinu i činjenice da je vojvodovao 38 godina, malo je verovatno da je pogazio datu reč i naložio izradu slike koja rehabilituje pokojnika, sahranjenog u neobeleženom grobu.

Trećoj interpretaciji, da su to Federikovi prethodnici, u prilog ide 18-vekovni inventar urbinskog Duoma (čiji je ktitor bio baš Federiko, najvažnija ličnost u istoriji Urbina), gde se nekada čuvala slika, koji je opisuje kao „bičevanje Gospoda Našeg Isusa Hrista, s figurama i portretima vojvoda Đudobalda i Oda Antonija”.

No pošto je Đudobaldo Federikov sin rođen posle nastanka slike, moglo se bi zapravo raditi o Gvidantoniju, Odantonijevom i Federikovom ocu.

Ove lokalno-kontekstualizovane interpretacije nisu jedine, postoje i teološko-političke. Po jednoj, lice u sredini je anđeo, kome s njegove leve (zapadne) strane stoji Latinska a zdesne (istočne) Grčka crkva. Bilo bi to aludiranje na Veliki raskol koji je bio i ostao živa rana na telu „jedne, svete, saborne (katoličanske) i apostolske crkve”.

Figura na tronu u tom bi slučaju bio romejski car Jovan VIII Paleolog (Srbin po majci Jeleni Dragaš); njega je lako identifikovati po crvenom šeširu karakterističnog oblika, koji znamo da je nosio zahvaljujući Pizanelovoj komemorativnoj medalji koju je izradio 1438., njegovim skicama, kao i jednom rukopisu nepoznatog autora iz 1440. koji se čuva u Manastiru Svete Katarine na Sinaju.

Jovan VIII Paleolog je tridesetih godina tog veka, dok je pregovarao s Rimom (što je kulminiralo Firentinskom unijom 6. jula 1439., propalom zbog otpora u Vizantiji), boravio u Italiji, ostavivši na savremenike snažan utisak.

Mada nije prvi romejski car koji je tim povodom posetio Zapad, jedini je portretisan od strane tamošnjih majstora; najčuveniji njegov portret izradio je Benoco Gocoli, na kojem je predstavljen kao jedan od Tri mudraca. Dakle, prisustvo Jovana Paleologa na ovoj slici ne bi bilo ni čudno ni neobično.

Italijanski istoričar Karlo Gincburg smatra, da bi tri figure stoga mogle biti kardinal Vasilije Visarion (Grk, bivši arhiepiskop Nikeje, koji se, ostavši veran Firentinskoj uniji i svojoj reči koju je dao, zadržao u Italiji i ostvario veliki uticaj na savremenike) i humanista Đovani Bači, koji pozivaju Federika (u sredini) da se priključi krstaškom ratu za odbranu Carigrada od Turaka.

Silvija Ronči, italijanski akademik, esejistkinja, filološkinja i profesorka vizantijske civilizacije na univerzitetu Roma Tre, slaže se da bičevanje Hrista predstavlja muke (tada još uvek samo) opsednutog Carigrada; da je stojeća figura koja to posmatra, s turbanom na glavi, sultan Murat II; te da je sedeća figura Jovan VIII Paleolog.

Za tri figure u prednjem planu, ona drži da su u pitanju, sleva nadesno, kardinal Visarion, Toma Paleolog (rođeni brat Jovanov, bos zato što, budući da nije bio car, nije mogao nositi purpurne cipele koje nosi Jovan) i markiz Nikola III d’Este od Ferare, koji je postao domaćin Firentinskog sabora posle njegovog preseljenja iz Bazela u Feraru 1438. (naredne godine je nastavljen u Firenci, gde je potpisana unija).

Prema tome, ovi prizori se odigravaju tridesetak godina pre nastanka slike, pre pada Konstantinopolja i pre smrti Jovana VIII, koji je preminuo 1448. i kojeg je nasledio rođeni brat Konstantin XI, poslednji istočnorimski car. Ali alegorije vezane za ove pregovore i za prisustvo brojnih grčkih učenjaka i političara, koji su iz Carigrada pred Turcima izbegli u Italiju, nisu bile neuobičajene u italijanskoj umetnosti tog doba.

Sabor u Mantovi održan 1459., sazvan od strane pape Pija II s isključivim ciljem mobilizacije zapadnog hrišćanstva i pokretanja novog krstaškog rata radi oslobođenja Carigrada i balkanskih naroda, takođe dopunjuje kontekst i pruža dodatne mogućnosti u pogledu interpretacije „Bičevanja Hrista”.

Naravno, ovde nismo, niti smo mogli navesti, sve moguće interpretacije vezane za ovo uticajno delo Pjera dela Frančeske, ali smo pokušali da izdvojimo one najinteresantnije. Jednu smo ostavili za kraj, zato što nema nikakve veze s ostalim.

Naime, britanski istoričar umetnosti ser Džon Vindam Poup-Henesi je smatrao, da je na levoj strani slike zapravo prikazan san Svetog Jeronima, i to tačno onako kako ga je opisao u pismu Svetoj Evstohiji, u kojem navodi da je kao mladić sanjao kako ga deru po božanskoj zapovesti zbog čitanja paganskih tekstova.

(P. L.)