Njegove fotografije su prozor u Kraljevinu Srbiju: Spasavamo zaborava bisere srpske kulture

„Sestre Nadežde Petrović“, fotografija Milana Jovanovića, početak 20. veka. Foto: Wikimedia Commons/facebook, fragmentiproslosti

Kada govorimo o srpskoj kulturnoj baštini, retko nam na pamet padnu ostvarenja tzv. osme umetnosti, fotografije, a to je velika nepravda, jer se radi o definišućoj umetničkoj formi savremenog sveta, kojom smo okruženi više nego bilo kojom drugom, budući da svako od nas na internetu dnevno vidi preko stotinu slika (doduše, mahom svakodnevnih i umetnički bezvrednih).

Preporučujemo

Relativno je to nova umetnost, ali starija od filma i starija od stripa, nastala u 19. veku, kada je stigla i na naše prostore. Njen dokumentarni značaj je neizreciv, i kamo lepe sreće da smo imali desetine i stotine ljudi koji su krajem pretprošlog i početkom prošlog stoleća bazali po Kraljevini Srbiji, fotografišući život i društvo.

A imali smo vrlo malo takvih entuzijasta, među kojima je jedno od imena koje se posebno ističe, ono Milana Jovanovića, rođenog oktobra meseca 1863. u Vršcu, tada Austrijskom carstvu, četiri godine pre nego što će se ono transformisati u Austrougarsku monarhiju.

Za njegovog ste brata sigurno čuli: radi se o našem znamenitom slikaru Paji Jovanoviću, najstarijem sinu uglednog vršačkog fotografa Stevana Jovanovića, i Ernestine, Francuskinje rođene Deot, koja je mlada umrla, nakon čega se otac oženio Marijom Di Ponti, koja je njegovoj deci bila brižna maćeha. Nažalost, nismo u potpunosti sigurni čiji je sin Milan, Ernestinin ili Marijin, informacije koje se s tim u vezi mogu pronaći su ili kontradiktorne ili nepostojeće.

Rano savladavši nemački, Milan je fotografski zanat počeo da uči u očevom ateljeu, dok se u periodu 1879—1887. usavršavao u Beču, Minhenu, Parizu i Trstu. Te poslednje godine stiže u Beograd, i preko puta spomenika knezu Mihailu, na mestu gde se danas nalazi zgrada Kulturnog centra Beograda, tehnički na Obilićevom vencu, otvara svoj prvi fotografski studio, u srcu kulturnog života prestonice.

U Beogradu mu se 1891. rađa sin Dušan, budući vajar i autor možda i najinteresantnije biste kralja Petra I Karađorđevića, koja se danas čuva u Istorijskoj muzeju Srbije. 1903. prelazi u Kralja Milana 46, u zgradu u kojoj se danas nalazi bioskop „Zvezda“, a koja je tada, kada je podignuta, bila prvo zdanje planski sazidano za fotografski atelje, i u Beogradu i u čitavoj Srbiji.

Jovanović se fotografijom u glavnom gradu aktivno bavio sve do izbijanja Velikog rata, kada je mobilisan i postavljen na dužnost posilnog princa Đorđa Karađorđevića. Da li je bio ranjen ili ne, postoje oprečni podaci, u koje mi zbilja ne želimo da ulazimo, pošto se vrlo lako može raditi i o zlobnim glasinama; činjenica je samo da je preko Bizerte sa svojim nadređenim završio u Firenci, gde se neko vreme oporavljao.

„Portret mitropolita beogradskog Mihaila“, fotografija Milana Jovanovića, 1895. Foto: Wikimedia Commons/facebook, fragmentiproslosti

Malo se zna o njegovim ratnim aktivnostima, praktično ništa, što bi značilo da ih nije mnogo ni bilo, ali to se očekuje od nekoga ko je pridodat kraljeviću, koji ipak i pored lude smelosti koju je pokazivao u prvim mesecima rata, posebno tokom Bitke na Mačkovom kamenu kada je teško ranjen, ipak nije bio na prvoj liniji fronta. Ipak, nije nemoguće da je do Jovanovićevog ranjavanja došlo upravo tom prilikom.

Znamo, međutim, da se tokom 1920—1921. nakratko vratio fotografiji, ali ništa ne znamo o njegovom potonjem životu, sem da je preminuo tokom Drugog svetskog rata, 17. marta 1944. Pod kojim okolnostima, opet — ne zna se; nije mogao poginuti u savezničkom bombardovanju, budući da je ono počelo tek mesec dana kasnije. Biće da je umro prirodnom smrću, tada je već imao 80 godina.

Njegov značaj za razvoj srpske fotografije ogroman je. Beskrajno maštovit, vodeći se principima realizma, sa primesama romantičarskih ideala, i vremenom dosegnuvši tehničko savršenstvo, on je početkom poslednje dekade 19. stoleća uveo snimanje veduta (slika ili grafika koje detaljno prikazuju jedan deo grada ili arhitektonske objekte u pejzažu) i panorama Beograda, od čega je lepo zarađivao prodajući ih na razglednicama (nama je važnije to što je ostavio istorijsko svedočanstvo jednog perioda istorije Beograda), ali se posebno isticao snimanjem građanskih portreta.

„Kraljevsko narodno pozorište u Beogradu“, fotografija Milana Jovanovića, 1900. Foto: Wikimedia Commons/facebook, fragmentiproslosti

Već 1893. postao je dvorski fotograf, isprva Obrenovića, kasnije Karađorđevića. Fotografisao je bivšeg kralja Milana i kraljicu Nataliju, kralja Aleksandra i kraljicu Dragu; istina, posle Majskog prevrata nakratko je pao u nemilost novog režima, ali već sredinom 1904. portretiše kralja Petra i celu kraljevsku porodicu, čak i širu (nesumnjivo je portretisao kneza Pavla). Zanimljivo, bio je imenovan za dvorskog fotografa i crnogorske dinastije Petrović, ali o njegovim eventualnim radovima za tu srpsku vladarsku kuću u literaturi ne postoje nikakvi podaci.

Neki od njegovih portreta su antologijski, od ogromnog značaja za našu istoriju uopšte, da ne govorimo o njihovoj umetničkoj vrednosti. Među ljudima koje je fotografisao su Ljubomir Nenadović i Milovan Glišić 1888., Vela Nigrinova i Beta Novaković 1896., Stojan Novaković 1898., Jovan Belimarković 1899., Jovan Dragašević, Radoje Domanović i Ogla Ilić 1900., Stevan Sremac 1901., Bora Stanković, Ana Lozanić, Đorđe Krstić i Vladislav Petković Dis 1903., Branislav Nušić i Bogdan Popović 1904., te Ilija Stanojević 1908.

Smatra se da je, kao pripadnik građanskog sloja iz Austrije, i kao brat već uglednog slikara Pavla, lakše nego drugi fotografi stupao u vezu sa glumcima, rediteljima, piscima, pesnicima, slikarima, umetnicima generalno, konačno i državnicima i ljudima iz sveta nauke. Te veze koje je uhvatio donele su mu 1896. i položaj fotografa-saradnika Kraljevskog narodnog pozorišta, ali to ne treba posmatrati na pogrešan način, pošto je svejedno bio daleko najbolji beogradski fotograf svog vremena, koji se nametnuo i kao jedno od najbitnih imena u istoriji naše fotografije, maltene u rangu sa pionirom Anastasom Jovanovićem, sa kojim nije bio u srodstvu, a o kojem ćemo pisati naredne sedmice.

„Portret slikarke Bete Vukanović“, fotografija Milana Jovanovića, 1896. Foto: Wikimedia Commons/facebook, fragmentiproslosti

(P. L.)