Lepota manastira u kojem je Kočić naučio da čita: Čupamo od zaborava bisere srpske kulturne baštine

Spomenik Petru Kočiću u Banja Luci, delo zagrebačkih vajara Antuna Augustinčića i Vanje Radauša iz 1929. Otkriven je krajem 1932. u ondašnjem Centralnom parku koji danas nosi ime po samom Kočiću, u prisustvu preko 10.000 ljudi. Foto: Wikimedia Commons/Darko Gavric

Petar Kočić je na svet došao 29. juna 1877. u selu Stričići, u oblasti Zmijanje, podno planine Manjače, u kojoj je 1909. godine, po navodima samog pisca, njegova šira familija imala čak četrdeset četiri kuće. Otac Jovan bio je pravoslavni sveštenik, dok je majka Mara umrla dve godine nakon što se rodio, i to noći nakon što je na svet donela njegovog mlađeg brata Iliju, zbog toga što ju je bilo sramota da pred drugim ženama kaže da ima porođajne bolove, pa se zaključala u kuću i sama porodila a potom onesvestila.

Preporučujemo

Skrhan bolom, otac Jovan se zamonašio u manastiru Gomionica i postao Gerasim, dok su Petar, Ilija i njihova starija sestra Milica odrastali u zadružnoj zgradi Kočića pod starateljstvom babe Vide i dede Stojana. Petar je bio zadužen za čuvanje stoke, sve dok ga otac 1887. nije pozvao da dođe kod njega u manastir kako bi ga neki kaluđer naučio da čita i piše, što je verovatno bilo presudno za intelektualni razvoj budućeg velikog književnika i narodnog tribuna, jer je u toj nacionalno-romantičnoj atmosferi dečak dobio životna usmerenja kojih se nikada neće odreći.

Godinu dana nakon što se rodio Bosnu i Hercegovinu je okupirala Austrougarska, mada je formalno-pravno i dalje ostala deo Osmanskog carstva; a godinu dana nakon što je stigao u Gomionicu, njegov otac je uhapšen pod optužbom da je seljake ubeđivao da ne idu na doček prestolonaslednika Rudolfa (onog „lepog austrijskog princa“ o čijoj smo misterioznoj smrti ne tako davno opširno pisali) i bio osuđen na sedam meseci zatvora.

Manastir Gomionica u oblasti Zmijanje, na oko 42 kilometra zapadno od Banje Luke. Foto: Wikimedia Commons/Saša Knežić

Kočić se nije predugo zadržao u Gomionici; da jeste, možda bi postao iskušenik, možda bi se se zamonašio, možda nikada ne bi dosegao onaj istorijski značaj za srpski narod u Bosni i Hercegovini koji je nesumnjivo dosegao. Umesto toga, dve godine nakon dolaska, a godinu dana nakon hapšenja oca, dva viša razreda osnovne škole dovršio je u Banjoj Luci, i kao đak generacije upisao Prvu gimnaziju u Sarajevu, u ono vreme jedinu državnu gimnaziju u bosansko-hercegovačkoj zemlji.

Ali letnje raspuste je i dalje provodio sa ocem u Gomionici. Kakav je to manastir, možda opštepoznat Srbima u Bosni, ali ljudima s ove strane Drine nažalost mahom potpuno nepoznat? U pitanju je duhovni centar Zmijanja smešten na četrdeset dva kilometra zapadno od Banje Luke, u selu Kmećani kod Bronzanog Majdana, nekada opštine a danas mesne zajednice na području Grada Banje Luke. Jurisdikcijski pripada Eparhiji banjalučkoj.

Kada je tačno sagrađen, ne zna se, ali se to verovatno desilo pre dolaska Turaka na te prostore, možda tokom Jajačke banovine koju je 1464. uspostavio ugarski kralj Matija Korvin, i to kao upravnu oblast Kraljevine Hrvatske, na čijem je prestolu bio a kojom je u njegovo ime vladao ban. Jajačka banovina je nestala 1529. godine, u onom vihoru posle Mohačke bitke koja se odigrala tri godine ranije (godinu dana pre te bitke Turci su opsedali Jajce ali je opsadu razbio hrvatski ban Krsto Frankopan); do gradnje je moglo doći i tokom perioda koji je ovome prethodio, samo što to dramatično menja stvari jer je prethodni period — period Bosanskog kraljevstva i tzv. bogumila; ako je to istina, onda to sa sobom povlači brojna pitanja o karakteru bogumilske vere.

Manastir Gomionica u oblasti Zmijanje, na oko 42 kilometra zapadno od Banje Luke. Foto: Wikimedia Commons/Saša Knežić

Na nesreću, ili na sreću, ne znamo kada je manastir sagrađen. Stručnjaci tvrde da njegov hram posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice po nekim svojim elementima podseća na hramove manastira Krupa (koji je podignut 1317. kao zadužbina kralja Stefana Uroša II Milutina), Krka (čije je datiranje sporno jer pouzdanih podataka nema, pa je možda u pitanju četrnaesti vek, možda petnaesti, možda čak i šesnaesti; možda je od početka bio pravoslavni, a možda je isprva bio katolički) i Rmanj (koji je verovatno podignut krajem petnaestog ili početkom šesnaestog veka), i premda ta poređenja zvuče nategnuto i sugestivno, to bi mogla biti istina.

Bilo kako bilo, u pitanju je jednobrodna građevina sa kupolom, koja ima polukružnu apsidu i pripratu, podužne zidove uz koje su prislonjeni ojačavajući lukovi, sa isturenim pilastrima unutar crkve na koje su oslonjeni svodovi, i pri čijem dnu postoje lučno zasvedeni prolazi, što stvara utisak trobrodne osnove, mada ona to nije. Crkva je bez apside duga 16,50 metara, sa njom 17,69, a sa dozidanom pripratom i zvonikom iz 1900. godine 26,60 metara, dok je široka 8,37 metara. Živopisana je tokom sedme ili osme decenije šesnaestog veka, možda od strane majstora koji su oslikavali priprate u Pećkoj patrijaršiji, Gračanici, Lomnici, te obnavljali freske u Mileševi i Studenici.

U svojoj riznici manastir čuva zbirke ikona koje su nastajale od petnaestog do devetnaestog veka (analiza ukazuje na postojanje autentičnih slikarskih rukopisa pa je moguće da su tokom prve polovine osamnaestog veka u njemu radila neka četiri majstora čija imena danas ne znamo, premda je moguće i da su ikone sa strane doneli monasi u bekstvu od pogroma), kao i vrlo stare rukopisne i štampane knjige koje potiču iz perioda od četrnaestog do sedamnaestog veka. Čuva u svojoj riznici manastir Gomionica i brojne predmete velike umetničke vrednosti, ali neki danas više nisu tu, poput pozlaćenog srebrnog krsta iz 1640. godine, rad Stefana Ivanovića Sarajevca iz Sombora, koji je deo zbirke Univerziteta u Londonu.

Manastir Gomionica u oblasti Zmijanje, na oko 42 kilometra zapadno od Banje Luke. Foto: Wikimedia Commons/Saša Knežić

Inače, manastir Gomionica prvi put se pominje u turskom defteru 1536. godine, i to kao Zalužje, verovatno u odnosu na zaseok Lužije koji se nalazi par kilometara severno, u kojem postoji nekropola sa više od sto stećaka (ime „Gomionica“ dolazi od imena rečice Gomjenice koja protiče pored manastira). Manastirski tipik iz 1599. danas se čuva u eparhijskoj biblioteci u rumunskom Aradu; godinu dana nakon izrade tog tipika neki paša je pisao u Stambol i naveo da je „iguman Andrija već dvadeset četiri godine starešina manastira Zalužje, drugim imenom Gomionica“, čime se na neki način sugeriše da su postojali igumani i pre njega, i da je ova svetinja postojala pre 1536.

Čini se da je manastir privremeno napušten krajem sedamnestog veka, posle Velikog turskog rata i (zbog napada Francuske na zapadu) iznuđenog povlačenja Austrije sa prostora Balkana, na koji su izvršili proboj nakon razbijanja opsade Beča i izbacivanja Osmanlija iz Panonske nizije; Srbi su se masovno kao dobrovoljci priključili austrijskim redovima u borbi za oslobođenje od Turaka, što Turci nisu dobro prihvatili i ubrzo su pokrenuli odmazdu, koja je za posledicu imala Veliku seobu Srba sa prostora Kosova, Metohije, Raške i Šumadije, ali Srbi su u manjoj meri osvetu trpeli i drugde.

No to nije predugo trajalo, i život se brzo unormalio. Upravo je to reč koja prestaje da važi 1941. godine, ne samo na području Zmijanja nego na čitavom prostoru koji je potpao pod tzv. Nezavisnu Državu Hrvatsku: tada stižu ustaše koje ubijaju igumana Serafima Štrkića (sudbinu ostalih kaluđera ne znamo). Posle Drugog svetskog rata manastir je pretvoren u ženski, a nove „antisrpske“ vlasti su ga već 1953. godine proglasile spomenikom kulture. Multietnička bosansko-hercegovačka Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila ga je 2006. nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

VIDEO: Kako izgleda Hilandar iznutra

(P. L.)