DUGA SENKA GLAVNJAČE NAD BEOGRADOM: Gde se nalazilo zloglasno sedište policije u kom lumpuje inspektor Tane (FOTO)

Centralno mesto svih zbivanja u popularnoj seriji "Senke nad Balkanom" jeste sedište ondašnje beogradske policije, koje se u narodu žargonski nazivalo Glavnjača, premda službeno nikada nije nosilo to ime. U njenom sklopu, možemo da vidimo u seriji, nalazio se i centralni zatvor.

Priča o toj zgradi počinje 1839. godine, premda ona nije tada podignuta; naime, tada je samo uspostavljena Uprava grada Beograda kao nosilac policijske i upravne državne vlasti, koja se razlikovala od civilne Opštine grada Beograda koja je bila nosilac lokalne samouprave.

Preporučujemo

Zgrada Uprave grada Beograda u kojoj inspektor Tanasijević pije rakiju i vodi kriminalne istrage, podignuta je 1864. godine na današnjem Studentskom trgu, na mestu gde se sada nalazi zgrada u posedu Hemijskog fakulteta koju kolokvijalno zovemo PMF zbog toga što je u njoj nekada bio Prirodno-matematički fakultet (iz koga se razvilo nekoliko zasebnih fakulteta, između ostalog i Hemijski).

U zgradi Uprave grada Beograda nalazilo se administrativno i krivično odeljenje policije, dok je zatvor bio u njenom podrumu (baš kao i u "Senkama"). Zatvor je imao nekoliko odvojenih ćelija kojima su robijaši dali nadimke: glavna i najveća je bila zvana "Glavnjača"; najmanja je zvana "Ćorka" jer nije imala prozore pa je čovek u njenom mraku bio kao ćorav; ženska je zvana "Ženski salon", dok je ona za uglednije građane duhovito prozvana "Gospodska soba".

Pogled na Glavnjaču, sedište beogradske policije i zatvor tokom druge polovine XIX i prve polovine XX veka. Nalazila se na Studentskom trgu. Foto: Arhivska fotografija

Međutim, već početkom 20. stoleća među Beograđanima ustalio se bio naziv Glavnjača za čitavu tu zgradu, za celo zdanje (sa druge strane, interesantno je što je "ćorka" postala žargonski izraz za zatvor generalno).

Glavnjača je i za vreme Obrenovića i u godinama nakon Majskog prevrata a pre Prvog svetskog rata, bila prepuna političkih zatvorenika (kao što je onaj makedonski terorista koji u seriji hoće Pavelića za advokata). Dva prva politička ubistva u ovom zatvoru odigrala su se 1907. godine kada su pripadnici snaga reda u prisustvu ministra policije Nastasa Petrovića likvidirali niške oficire Milana i Maksima Novakovića.

Vlasti su pokušale da zataškaju ono što se desilo, i to službenim saopštenjem koje su svi beogradski listovi sutradan na naslovnoj strani preneli od reči do reči ovako: "Maksim i Milan Novaković umrli su tokom noći u Glavnjači, tako što je Milan ubio Maksima, a zatim i sebe". Istina je isplivala na videlo i tresla Srbiju četiri godine, ali bez ikakvih pravnih posledica po aktere tog zločina.

Glavnjača, sedište beogradske policije i zatvor tokom druge polovine XIX i prve polovine XX veka. Nalazila se na Studentskom trgu. Foto: Wikimedia Commons/Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta

(Novakovići su osnovali prvu srpsku nevladinu organizaciju pod nazivom "Udruženje za legalno rešenje zavereničkog pitanja", tražeći da se sudi crnorukašima, ubicama kralja i kraljice koji su kabadahijski iz senke vladali Srbijom za svoj račun i bili potpuno van svačije kontrole, držeći čitav narod za taoce.

Pored toga, tražili su "pravdu za narod", ako tako može da se kaže, jer su hteli da se raskrsti sa obrenovićevskim praksama u vođenju zemlje, da se poštuju ustav i zakoni, da se ne dešava ono što se zapravo dešavalo a što se najbolje može opisati onom starom srpskom izrekom: "sjaši Kurta da uzjaše Murta".)

Broj "političkih" u Glavnjači dramatično je skočio nakon Obznane decembra 1920. (odluka kojom je zabranjen rad Komunističke partije Jugoslavije) i donošenja Zakona o zaštiti države naredne godine, a još više nakon uvođenja Šestojanuarske diktature 1929. kada je kralj Aleksandar sve poluge vlasti uzeo u svoje šake, posle atentata na Stjepana Radića u skupštini (događaji u "Senkama" svi neposredno prethode tom atentatu). Razume se da "politički" nisu bili samo komunisti, već svi sa kojima se vlasti nisu slagale.

Glavnjača, popularni naziv za zgradu Uprave grada Beograda koja se nalazila na Studentskom trgu. Ime su joj dali robijaši smešteni u podrumima, gde je bio zatvor. Foto: Arhivska fotografija

Naravno da je Glavnjača, što se uslova tiče, bila na suprotnom kraju od današnjih norveških zatvora. Robijaši su redovno mučeni, nuždili su tamo gde su obedovali, obroci su bili nejestivi, masovno se umiralo od tifusa i drugih zaraznih bolesti, a u ćeliji predviđenoj za 60-70 ljudi spavalo ih je po 350. Podaci iz tog vremena pokazuju da je samo 1921. godine kroz Glavnjaču prošlo oko 15.000 zatvorenika.

Beograđani su već početkom prve decenije XX stoleća zahtevali da se uslovi života u Glavnjači poboljšaju, vođeni strahom od pobune robijaša za koje su mislili da će se razbežati i usput ih opljačkati (beogradski juveliri su se posebno toga bojali).

Ali, od toga tada nije bilo ništa. Tek se 1927. godine, zbog porasta broja zatvorenika, donosi odluka da se pored Glavnjače sagradi nova zgrada Odeljenja tehničke policije, pa su se nakon toga u nju smeštali "politički".

Ante Pavelić u seriji "Senke nad Balkanom". Printskrin: RTS/Senke nad Balkanom

Istovremeno se na Obilićevom vencu podiže nova zgrada za administraciju Uprave grada Beograda, ona u kojoj je danas Tanjug. Tu je bilo i sedište Opšteg odeljenja, odnosno ondašnje političke policije, kao i dodatna pritvorska jedinica za "političke".

Glavnjača je tokom bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. oštećena, ali su je Nemci obnovili. Ponovo je stradala tokom borbi za oslobođenje Beograda oktobra 1944. godine, no, potom ponovo obnovljena i korišćena od strane OZNA-e.

Definitivno je srušena 1953. godine, a umesto nje je po projektu arhitekata Aleksandra Sekulića i Đorđa Stefanovića podignuto današnje univerzitetsko zdanje. Ispred ulaza u tu zgradu danas se nalazi spomen-obeležje "političkim" koji su stradali od ruke starog režima.

(O. Š.)