TREĆA ZGRADA DVORSKOG KOMPLEKSA: Zašto su komunisti 1957. srušili prelepi Maršalat u Pionirskom parku? (FOTO)

Pogled na Beograd iz vazduha tridesetih godina XX veka. U samom središtu slike je Dvorski kompleks sa srušenom polukružnom zgradom Maršalata. Foto: Arhiva

Kompleks Gradskih dvorova u centru Beograda nekada je izgledao bitno drugačije nego što izgleda danas. Posle Drugog svetskog rata izvršena je obnova Starog dvora koji je delimično stradao u bombardovanjima kao i u borbama za prestonicu oktobra 1944. godine, ali i Novog za koga kažu da je iz rata izašao praktično neoštećen. To im je izmenilo i spoljašnji i unutrašnji izgled, posebno u slučaju ovog potonjeg. Ali, to na stranu: postojale su dve zgrade, koje danas ne postoje.

Preporučujemo

Prvo, na samom početku XX stoleća postojao je još uvek Stari konak, koji se izvorno zvao Novi, i koji je bio najstarija građevina u kompleksu, podignuta šezdeset godina ranije. Ovo zdanje Obrenovići su koristili za privatne potrebe, za život rekli bismo, i upravo je u njemu došlo do likvidacije kraljevskog para Aleksadra i Drage tokom Majskog prevrata. Stari dvor, podignut 1884. godine, korišćen je samo za reprezentativne potrebe.

Konak je srušen odmah nakon dinastičke smene, već 1904. godine, verovatno zbog užasne regicidne simbolike. Pored tog mesta je potom podignut Novi dvor, koji se gradio od 1911. godine a dovršen bio neposredno pred početak Prvog svetskog rata, kao rešenje za novu vladarsku rezidenciju jer je Stari dvor bio neposedan za stalni boravak kraljevske porodice. Novi dvor je delimično stradao tokom tog konflikta, pa je odmah nakon oslobođenja obnovljen.

Dvorski kompleks na samom početku XX veka. Levo je Stari dvor, a desno je Stari Konak koji je srušen 1904. Foto: Arhiva

Druga važna zgrada (jer su srušene i pomoćne zgrade za poslugu, konjušnice i garaže) koja je nekada postojala u ovom kompleksu bila je zgrada Maršalata, koja se nalazila u sredini Dvorske bašte, između Starog i Novog dvora, sa karakterističnom i lepom polukružnom osnovom, neki bi kazali potkovičastom.

Na tom mestu prvobitno je podignuta, verovatno zajedno sa Starim dvorom 1884. godine, jedna skromna prizemna zgrada namenjena za dvorsku stražu, ali je nakon Prvog svetskog rata došlo do njenog dramatičnog proširenja zbog potrebe da se o kraljevskom venčanju 1922. godine smeste brojne visoke zvanice iz cele Evrope.

Arhitekta kojem je posao poveren bio je naš veliki neimar Momir Korunović, začetnik srpsko-vizantijskog stila, „jedinog originalnog modernog arhitektonskog stila nastalog na ovim prostorima“.

Kompleks Gradskih dvorova tridesetih godina XX veka. Između Starog i Novog dvora je potkovičasta zgrada Maršalata, srušena 1957. Foto: Wikipedia/Snake bgd

On je ovaj prizemni objekat nadogradio, a prednju fasadu koja je gledala ka Starom i Novom dvoru raskošno ukrasio u svom prepoznatljivom stilu. Fasada zadnjeg zida nije bila posebno znamenita, istini za volju bila je gola, ali je bila sakrivena iza stabala, tako da se njena neuglednost nije mogla videti sa ulice.

Apartmani za kraljevske goste nalazili su se u krilima Maršalata, i za te potrebe su korišćeni i nakon venčanja. Sam Maršalat dvora, bio je u centralnom delu zgrade, i tu su se nalazile kancelarije dvorske administracije i ministarstva dvora.

Dvorski maršal je u skladu sa „Zakonom o ustrojstvu Civilne kuće Njegovog Veličanstva kralja“ bio nešto poput savremenog „velikog stavioca“ iz srpskog srednjevekovlja: bavio se protokolom, ceremonijalom, audijencijama i putovanjima Njegovog Veličanstva; nakon Prvog svetskog rata prvi maršal dvora je bio Jevrem Damjanović, a nasledio ga je Aleksandar Dimitrijević. Pored Maršalata dvora, po zakonu su postojala još dva odeljenja: Kancelarija Njegovog Veličanstva kralja, i Uprava dvora.

Dvorski kompleks tokom međuratnog perioda. Levo je Novi dvor, desno je Stari, a u sredini je zgrada Maršalata, srušena nakon Drugog svetskog rata. Foto: Beobuild.rs/Arhiva

Novom dvoru je nakon restauracije već 1935. godine promenjena uloga (zbog novosagrađenog Kraljevskog dvora na Dedinju), i on je postao Muzej kneza Pavla, a nakon rata — Umetnički muzej. Pre rata, pak, bio je institucija svetskog renomea koja je ugostila brojne svetske izložbe. Iselio se 1948. godine.

Maršalat je za to vreme služio kao zgrada Etnografskog muzeja, sve dok 1952. ova ustanova nije preseljena u zgradu bivše Berze na Studentskom trgu, gde je i danas. 1957. godine dolazi do konačnog čina u životu Maršalata: njegovog rušenja.

Zašto je Maršalat srušen, o tome se već dugo raspravlja. Zvanično, zato što se — baš kao i one pomenute pomoćne zgrade — nije uklapao u projektovano proširenje i otvaranje Dvorskog parka (već preimenovanog u Pionirski) za javnost, budući da je pre dolaska komunista na vlast bio u celini zatvoren, okružen dekorativnom ogradom od kovanog gvožda sa kamenim stražarnicama na uglovima (što se takođe nekima nije uklapalo u otvaranje parka za javnost, mada to nema nikakvog smisla).

Jedna od kapija koja je vodila u Dvorski kompleks i park, danas Pionirski, koji je tokom kraljevine bio zatvoren za javnost. Foto: Beobuild.rs/Arhiva

Druga verzija kaže, da je Maršalat zaklanjao pogled na zgradu Narodne skupštine, ali onda se postavlja pitanje: kome je zaklanjao pogled, i zašto je to uopšte važno, što se onda sve živo ne bi porušilo pa da se nikome nigde ne zaklanja pogled ni na ništa, jer upravo „ništa“ ostaje nakon rušenja svega što zaklanja pogled?

Teza, da su komunisti srušili Maršalat iz ideoloških razloga, jednako tome ne pije vodu. Broj znamenitih zdanja u širem centru Beograda koja su opstala iz perioda kraljevine daleko premašuje broj onih koje su podigli komunisti. Čak biste se iznenadili koliko i običnih zgrada iz onog doba opstaje danas i nema nikakve veze sa „narodnim vlastima“, a izmiče pažnji nesumnjičavih Beograđana.

Zašto njih nisu rušili? Zašto su ih čak i obnavljali, barem one koje su oštećene u ratu? Istina, nisu svemu vratili stari sjaj, pa su tako Korunovićevu „Palatu Pošte br. 2“ kod Železničke stanice tako iskasapili da je od lepotice postala akrep, ali svejedno, većinu su obnovili kako treba. Zašto nisu srušili Stari i Novi dvor? Zašto bi bilo šta rušili bez potrebe, u situaciji u kojoj vlada oskudica sa „upravnom kvadraturom“?

Novi dvor tridesetih godina, pre posleratne restauracije. Foto: Beobuild.rs/Arhiva

Doduše, mnogi arhitekti ovu „ideološku motivaciju“ dokazuju time što kažu da je obnova Starog i Novog dvora nakon Drugog svetskog rata izvedena tako nakazno, da je stilski duh tih zdanja u potpunosti izmenjen i pokvaren, ali to je već druga tema; ipak, činjenica jeste, da većina Beograđana ne bi prepoznala Novi dvor iz vremena kraljevine, a ni sa Starim ne bi išlo baš kao po loju.

Tokom poslednje decenije, a posebno tokom poslednjih nekoliko godina, pojavili su se glasovi koji oštro kritikuju sve što je Dvorskom kompleksu učinjeno, od uklanjanja ograde preko iseljavanja muzeja i načina restauracije pa do rušenja zdanja. Među njima ima i onih koji traže da se Maršalat ponovo sagradi u onovremenom obliku, ali to je nerealan zahtev, a i potreba za tako nečim je upitna, osim ako zadovoljenje naše nostalgičnosti prema „zlatnijoj“ prošlosti nije cilj sam po sebi.

Naravno, bilo bi mnogo lepo da Maršalat nije srušen i da iz njega nije iseljen muzej, ili da je Etnografski preseljen u zgradu Berze a tu useljen neki drugi. Bilo bi lepo i da su Stari i Novi dvor takođe muzeji, umesto što se koriste za ono za šta su i sagrađeni, pa da onda ceo taj kompleks bude muzejski. Ali, gde bi onda bila Skupština grada Beograda? Gde bi bilo sedište predsednika Republike Srbije?

(O. Š.)