Crkva, muzej ili džamija: Aja Sofija građevina koja deli i spaja civilizacije i nacije

Pretvaranjem Svete Sofije iz muzeja u džamiju Erdogan udario "otomanski šamar" ne samo hrišćanstvu nego i spopstvenoj naciji

Za Istanbul/Konstantinopolj/Carigrad kažu da je taj grad "pupak sveta". Nalazi se na geografskom, civilizacijskom i političkom trusnom mestu između Evrope i Azije. Već 1483. godine to mesto krasi jedna velelepna građevina, koja je sama simbol svih sličnosti i razlika - Aja Sofija.

Preporučujemo

Da bi razumeli šta ova građevina znači svima koji na nju polažu prava, bitna su 3 momenta istorije celokupnog prostora koji je gledao ka njenim kupolama.

Temelji zaliveni krvlju

Ako se u 60 godina skupe neprestane invazije krvoločnih naroda, masovne migracije, uništenje čitavih gradova, pad jedne polovine nekada moćne imperije, neprekidni verski ratovi i sukobi sekti, teško siromaštvo, glad, pandemija kuga, erupcija super vulkana, momentalne klimatske promene, strah od Apokalipse, politika koja se vodi noževima, divljanje huligana po ulicama gradova: dobija se vreme u kome Justinijan I postaje rimski car sa prestonicom u Konstantinopolju.

Mladić rođen na teritoriji današnje Severne Makedonije postaje vladar preostale (istočne) polovine carstva. Ali on ne želi da se prilagođava katastrofama, već vlada u želji da obnovi celovito Rimsko carstvo. Ženi se cirkuskom igračicom poklonicom hrišćanske sekte koju Crkva ne priznaje. Justinijan uz Teodorinu pomoć se bavi osvajanjima teritorija i ograničavanjem moći plemstva u Konstantinopolju.

Tada nisu postojale političke partije ali su postojale navijačke grupe. Sport zbog koga su se lomile glave su trke dvokolica. Car Justinijan bio je navijač "Plavih" i veliki neprijatelj "Zelenih", dok nije došao na vlast, tada je obespravio i jedne i druge. Vođe navijačkih grupa su bili ugledni senatori, bogati trgovci, kriminalci i vojnici koji rešavaju da se ujedine i da iskoriste trke kako bi ubili cara i caricu. Januara 532. svetina tokom trka počinje da viče "nika" što na grčkom znači pobeda, ovo je bio signal za opšti ustanak na hipodromu i juriš na carsku palatu.

Justinijan je uspeo da posle nekoliko dana vojskom smiri nemire. Ubijeno je 30 hiljada ljudi. Ipak tokom trajanja nemira centar tadašnjeg Konstantinopolja je potpuno uništen, kao i jedna manja crkva koju je koristio car. Justinijan odlučuje da obnovi tu crkvicu, ali tako što će na njenom mestu izgraditi najveći i najveličanstveniju građevinu u dotadašnjoj istoriji sveta.

Posao poverava arhitektama i matematičarima Isidoru Miletskom i Antemiju Tralskom. Oni su caru za samo 5 godina sagradili građevinu koja i danas zbog svojih rešenja i proporcija zbunjuje arhitekte, naučnike, istoričare umetnosti, matematičare i teoretičare zavera. Justinijan I određuje ovu crkvu za sedište Vaseljenskog patrijarha, tada jednog od petorice ravnopravnih poglavara jednistvene hrišćanske crkve.

Otomanski šamar

Murat I je osnovao janjičarsku vojsku regrutovanjem 1/5 robova sa osvojenih područja. Prvi veliki sukob ova formacija imala je 1389. na Kosovu polju. Kasnije će se popunjavati "dankom u krvi". Pored fanatizma u ono doba janjičare su pamtili kao uvežbane profesionalne borce. Pored toga što su odlično baratali svim oružjem, i lako prihvatali novostvoreno (vatreno oružje), janjičari su imali i sistem borbe bez oružja. Oni su uvežbavali takozvani "otomanski šamar" čiji je cilj bio udarcem šake onesposobiti protivnika.

Muratov potomak, sultan Mehemed II, ošamario je 29. maja 1453. hrišćanski svet kada je osvojio Carigrad i uništio poslednji ostatak Rimskog carstva. Carigrad u to doba nije bio jedina civilizacija na svetu. Zapadne Evropa je već polako grabila ka renesansi i humanizmu. Njegov narod je bio osiromašen, a gradski blokovi su bili mešavina straćara, zapuštenih palata i njiva na kojima su se malobrojni građani prehranjivali.

Dolazak silne turske vojske pod zidine primorao je poslednjeg cara Konstantina Dragaša da moli Papu za pomoć i da nudi prelazak sa pravoslavlja na katoličanstvo. Podeljena Evropa nije ni mogla ni htela da pomogne, osim ljudi koji su samoinicijativno išli da brane grad. Nevolja se tumačila Božijim gnevom i kaznom za vekove greha. Atmosferu straha i beznađa pojačalo je pomračenje meseca, grom koji je udario u litiju organizovanu kako bi se digao moral. Jutro poslednje bitke na zidinama grad je obavila gusta magla, koju sunce nije moglo da probije, osim crvenog zraka što se presijavao na krstu poviše kupole Aja Sofije. Ovo je protumačeno kao znak da će krst pasti u krvi.

Turski juriš je bio nemilosrdan, branici bivaju satrveni na zidinama, a građani počinju da se kriju, najveći deo njih upravo u Svetoj Mudrosti. Mehmed II je svojim trupama obećao 3 dana pljačke i nasilja. Turci upadaju u crkvu i počinje strahovit pokolj i silovanje svih koji su se tu sklonili. Sultan tada krši reč datu trupama i u grad stupa već narednog dana. Aja Sofija je prva građevina u koju ulazi, i mesto gde je pokazao milost prema pobeđenima. Zapuštenu crkvu posvećuje Alahu i od nje pravi džamiju.

Mehmed sebe proglašava za rimskog cara, što je bila jedna od njegovih mnogobrojnih titula. U to doba ovakvo ponašanje osvajača je bilo legalno i legitimno, kao i konverzija bogomolje iz jedne religije u drugu.  Mehmed je svoje krvavo osvajanje video kao pobedu civilizacije i lečenje jednog bolesnog carstva ogrezlog u korupciju i verske podele. Osmanski arhitekta Sinan, nadgledao je radove tokom kojih su premalterisani hrišćanski mozaici, uništeni ikonostasi i dozidana 4 minareta.

U dažmiji Aja Sofija klanjao se i Mehmedov naslednik Selim I, čovek koji je svim titulama nasleđenim od porodice pridodao i onu- kalifa. Vrhovnog verskog i političkog vođe svih muslimana.

Otac Turaka spasava svoju naciju

Poslednju veliku pobedu i osvajanje Turci su imali u 16. veku, narednih skoro 400 godina oni se polako povlače. Početkom 19. veka u Evropi se o Osmanskom carstvu govori kao o "bolesniku na Bosforu". Sultani trpe pobune, krize, gladi, epidemije a na kraju im udarce zadaju i bivši potčinjeni. Hrišćani na Balkanu spremni su da se svete za vekove patnji.

Posle neuspelih reformi Turska ulazi u seriju ratova prvo sa Italijom, a potom sa Srbijom, Grčkom, Bugarskom i Crnom Gorom. Verni savezu sa Nemačkom Turska ulazi u Prvi svetski rat na strani kajzera. Na njihovu teritoriju nasrću velike sile: Rusija, Britanija i Francuska. "Bolesnik sa Bosfora" je tada viđen kao tamnica naroda.

Već 1916. britanske i francuske diplomate prave plan za Bliski istok koji se tiče Turske. Planira se podela interesnih zona u regionu. Na teritoriji Turske se predviđa osnivanje Jermenije, proširenje Rusije, proširenje Bugarske, davanje poseda Italiji, i povratak teritorija uz Egejsko more Grčkoj. Zbog strateške važnosti Konstantinopolj je predviđen da bude grad pod međunarodnim mandatom.

Američki predsednik Vudro Vilson sa svoje strane donosi 14 tačaka svoje spoljne politike od kojih većina ide u korist narodima koje su Turci podjarmili. Sakjs-Pikoov plan i 14 Vilsonovih tačaka trebalo je da isteraju Turke iz Evrope, da ih svedu u centar Male Azije, a svo muslimansko stanovništvo iz oslobođenih područja je trebalo da se iseli.

U takvoj situaciji Mustafa Kemal-paša počinje svoju revoluciju. Ideja grupe koju predvodi je moderna država zasnovana na jakom nacionalnom mentalitetu, te ukidanje svih srednjovekovnih i verskih zakona i običaja. Kraj Prvog svetskog rata ne znači mir za Tursku. Međunarodna okupacija je uspostavljena u Carigradu, a ostatak zemlje je u ratu. Grčka se svim silama trudi da vojno osigura što više teritorije u Maloj Aziji. Ipak reforme Mustafe Kemala daju rezultate i Grci bivaju savladani. Međunarodna situacija se menja, pa Saveznici predaju Carigrad novoj Republici Turskoj.

Predsednik Mustafa Kemal ipak prestonicu seli u Ankaru za koji veruje da je čisto turski grad. Početkom Prvog svetskog rata u dotadašnjoj prestonici Carigradu  živi i dalje više od 200 hiljada Grka, a tu su i brojni drugi nemuslimanski i neturski narodi. Želeći da pomiri muslimane i hrišćane, želeći da zaustavi sukob Turaka i Grka, a pre svega odan ideji o sekularnoj državi, Mustafa Kemal Aja Sofiju pretvara u muzej.

Ovim činom on simbolično obeležava spasenje Turskog naroda od neminovne propasti. Zahvalni Turci ga nazivaju Ataturk i odbrana njegovog nasleđa od islamista je decenijama bila glavna briga turske vojske.

Aja Sofija se polako rekonstruiše i obnavlja da bi u moderno doba postala velika turistička atrakcija, koja u sebi čak krije i vikinške grafite koje su urezali unajmljeni gardisti rimskih careva poreklom iz Skandinavije.

(Đorđe Radivojević)