KAKO SU KOMUNISTI UNIŠTAVALI SRPSKU KULTURU: Gradina na planini Jelici je idealan primer (FOTO)

Ljudi su na ovom visu planine Jelice živeli tokom celog prvog milenijuma pre nove ere, a u periodu VI-VII veka to je bio centar čitave regije i ozbiljan grad koji je verovatno bio i episkopsko sedište. Nažalost, kako se zvao ne znamo jer se pedesetih godina desilo razaranje ove kulturne baštine

Da se na Gradini na planini Jelici nešto značajno nalazi postalo je ljudima od nauke jasno sredinom XIX veka, mada je običnom narodu bilo poznato od davnina (zato i jeste mesto nazvao Gradina). Janko Šafarik, Sima Trojanović i Feliks Kanic, posetili su ovaj lokalitet i istraživali ga, ali su propisna arheološka istraživanja počela tek 1984. godine: prekasno, kao i obično, zbog našeg neverovatnog i iritirajućeg nemara prema sopstvenom kulturnom nasleđu.

Zašto prekasno? Zato što su komunističke vlasti pedesetih godina prošlog veka dozvolile da se Gradina praktično razori uzimanjem kamena za nasipanje puta Čačak - Goračići. Tom je prilikom jedan broj kamenih ploča sa natpisima razbijen i odnet i zbog toga verovatno nikada nećemo saznati kako se zvalo ovo staro utvrđenje iz rimskih i vizantijskih vremena.

Preporučujemo

Jasno je da ništa ne sme da stoji na putu napretka, ali neka kočnica ipak mora da postoji inače se put ka napretku pretvara u put bez povratka i survavanje niz istorijsku liticu (što se, simptomatično, na neki način i desilo).

A na Gradini — smeštenoj u Dragačevu na oko 8 km jugozapadno od Čačka, na visini od 846 metara — nalaze se, to znamo pouzdano, ostaci naselja iz starijeg gvozdenog doba (I milenijum pre nove ere), kasnorimskog (okvirno III vek nove ere) i ranovizantijskog perioda (VI-VII vek) te iz ranosrednjevekovnog (VII-X vek).

Tu je trobrodna Bazilika A pored koje je otkriven veliki broj grobova, zapadno od nje još jedna crkva sa nekropolom označena kao Bazilika B, na severozapadnoj strani Gradine je treća crkva od lomljenog kamena i opeke koju arheolozi zovu Bazilika C i u kojoj su sačuvani ostaci fresaka na krstionici (ona nekropolu ima ne samo oko sebe već i unutrašnjosti), konačno, tu su i Bazilike D i E koje još nisu istražene u potpunosti.

Najvažniji period jeste ranovizantijski, mada treba imati u vidu da je čitav prostor Srbije sve do sredine VIII veka bio pod jurisdikcijom rimskog pape i stoga u tom kulturnom krugu i crkvenom obredu (o tome smo već pisali; budući da su Srbi po svemu sudeći hrišćanstvo nominalno primili već u VII veku, verovatno su ga primili iz Rima; za pravoslavni narod jedinstveno jak kult Vidovdana odnosno Svetog Vitusa ili Vida, kao i neke druge stvari, recimo činjenica da imamo Mratindan, koji je danas posvećen Svetom kralju Stefanu Dečanskom, sporedni su dokazi u prilog toj tezi).

Pretpostavka je da je Gradina bila episkopsko sedište, ali i centralno političko i trgovačko mesto čitave te administrativne i vojne oblasti. Prostirala se tada, između VI-VII veka, na oko 20 hektara i imala je nekoliko posebnih kvartova koji su bili zaštićeni zidinama; Gornji grad, Severno i Južno podgrađe koji su se širili po okolnim padinama neki su od njih. Stambene zgrade, raskošnije rezidencije, zanatske radionice, dućani, bili su svuda po Gradini. Čak su neki rezidencijalni objekti imali i kanalizaciju.

Što se tiče etničkog sastava Gradine, ono je bilo raznorodno. Slovenska grnčarija pokazuje da su tu živeli i oni, deformisane dečije lobanje pokazuju da je bilo i Huna ili germanskog plemena Gepida, dok ostali nalazi pokazuju romejsko prisustvo (što je i logično, grad je bio romejski), poput ostataka amfora za vina, maslinovo ulje i delikatese koji svedoče o potrebi za upražnjavanjem mediteranskog načina života.

Međutim, Sloveni se javljaju tek nakon ponovnog naseljenja grada koji je oko 600. godine stradao u požaru (moguće je da je razoren u napadu Avara jer je pronađena jedna njihova strelica), i generalno, teško je ili čak nemoguće dati konačan odgovor što se etničke slike i brojčanog odnosa različitih grupa tiče.

Pouzdano se može reći samo ovo: stanovništvo je bilo hrišćanstvo, i govorilo je latinskim jezikom (kao što rekosmo, ne samo što je Gradina tokom svog postojanja bila eklezijastički podređena Rimskoj crkvi, već je i u Romejskom carstvu tek početkom VII veka car Iraklije latinski kao zvanični jezik zamenio grčkim).

Što se tiče ranosrednjevekovnog perioda tokom kojeg su Srbi (ili stalno ili povremeno) živeli u Gradini, treba reći da je vrlo simptomatično to što je staro ime za Čačak iz perioda čitavog srednjeg veka bilo — Gradac.

(O. Š.)