Zaboravljeni a veliki srpski ustanak zbog koga su TURCI SPALILI MOŠTI SVETOG SAVE (FOTO)

Banatski ustanak se odigrao tokom proleća i leta 1594. godine, u ranoj fazi Dugog turskog rata između Habzburške monarhije i Osmanlijskog carstva, i premda je donekle ostao u memoriji srpskog naroda nikada se prema njemu nismo odnosili kao prema ustancima koje smo nazvali Prvim i Drugim. Velika greška

Na kraju vladavine sultana Sulejmana Veličanstvenog, vladavine koja se obično smatra zlatnim dobom otomanske istorije, ekonomija Osmanlijskog carstva doživela je kolaps nakon uzastopnih decenija neprekidnog ratovanja.

Preporučujemo

Intervencije koje su imale za cilj oporavak privrede samo su dodatno pogoršale stvari: državni službenici su masovno osiromašili, plate su im postale bezvredne, korupcija i mito su harali na sve strane, inflacija je divljala, a pobune carskih trupa su izbijale na svakom koraku imperije, čak i u prestonom Carigradu januara 1593. godine.

Ali, još od 1560-ih godina hrišćanska je raja dopala u užasan položaj diljem carstva. Osiromašene spahije su protivno sultanovim zakonima dodatno oporezivale potlačeno stanovništvo sopstvenim nametima i terale ih na prekomerni rad, begovi i hrišćanske vojvode u službi sultana koristili su kuće seljaka, njihove alate i životinje, hranile im se u domaćinstvima bez plaćanja naknade, i tako dalje.

Jedan od ključnih događaja koji se može posmatrati i kao prolog u ono što će uslediti, bilo je osmanlijsko osvajanje Đule 1566. godine nakon čega su hrišćanske vojvode u njihovoj službi počele da gube privilegije i da se potiskuju u donje stratume društva, u raju.

Okolnosti su se po Turke pogoršale na samom početku Dugog turskog rata (1593-1606) porazom protiv združenih austrijsko-hrvatskih snaga u Bici kod Siska jula 1593. godine te gubicima Filjakova i Nograda tokom zime koja je usledila.

Narednog proleća počelo je da ključa. A počelo je na krajnje neobičan način: isprva, uopšte se nije radilo ni o kakvom narodnom ustanku već o odmetanju srpskih hrišćanskim milicija koje su bile u službi sultana, kao i pojedinih srpskih hrišćanskih spahija koje su bile nezadovoljne razvojem situacije.

Okupivši se na granici sa Transilvanijom kojom je vladao knez Žigmund Batori, inače turski vazal, primili su u svoje redove brojne srpske hajduke koji su bili aktivni u tim krajevima, a dobili su i pomoć Đorđa Palotića, bana lugoškog, kao i Franje Gestija, zapovednika Devanskog zamka. Njih dvojica su bili najistaknutije erdeljske vojskovođe u tom trenutku.

Ono što je počelo kao "udruženi zločinački poduhvat" koncentrisan na pljačkanje trgovačkih karavana ali i samog stanovništva (Vršac je spaljen od strane Petra Majzoša, a žitelji opelješeni), uskoro se pretvorilo u opštenarodni ustanak. Srpski ustanak. Prvi-prvi srpski ustanak koji će postati poznat kao Banatski ustanak (jer je bukteo na širem prostoru današnjeg Banata) predvođen vršačkim episkopom Teodorom Nestorovićem i vojvodom Savom Temišvarcem (između ostalih), u kome je učestvovalo šest stotina sela i koji je bio najveće samostalno dizanje srpskog roda protiv islamskog zavojevača pre 1804. godine.

Ustanak je brzo dobio zamajac. Veliki osmanlijski rečni konvoj sa ratnim materijalom je poharan sa sremske strane Dunava, palo je nekoliko bitnih turskih utvrđenja na levoj obali ove reke, osvojena je i spaljena tvrđava u Novoj Moldovi, spaljena je drvena tvrđava u Pančevu.

Uprkos smrti izvesnog spahije Vukadina, jednog od više vođa ustanka, u bici nedaleko od Pančeva 26. maja 1594. godine, ništa se bitno nije promenilo: nedugo potom poharan je današnji Zrenjanin, tada vakuf Mehmed-paše Sokolovića, a onda i Titel. Muslimanski živalj u celoj toj oblasti je ili ubijan ili proterivan ili primoravan da se pokrsti.

Isprva, Turci su bili ubeđeni da će ustanak lako ugušiti pa su kao vojskovođe slali niže službenike, ali su onda shvatili da je vrag odneo šalu pa su poslali veliku vojsku pod komandom Mehmed-paše, beglerbega Anadolije, koja je konačno ugušila ustanak 10. jula 1594. godine.

Nekoliko stvari nije ušlo na ruku srpskim ustanicima: prvo, transilvanijski knez Žigmund Batori je oklevao da im pomogne zbog jake proturske struje među svojom vlastelom koja ga je čak privremeno naterala na abdikaciju (tek će naredne godine sazreti uslovi da raskine vazalni odnos prema Osmanlijama), a drugo, postojala su dva odvojena i nezavisna centra ustanka, jedan u Vršcu a drugi u Zrenjaninu. Drugim rečima, nije postojala jedinstvena komanda.

Vršačka grupa pod vođstvom episkopa Teodora slala je poklisare Batoriju i obećavala mu vernost "spahija, kneževa i celog srpstva", čak mu nudila i srpski tron, dok je zrenjaninska grupa poslala Đorđa Raca u Beč da traži podršku Austrije. Transilvanijska kneževina je poslala samo oficire i dala moralnu podršku (doduše, ban Palotić je na svoju ruku pomagao u ratnom materijalu), dok su Habzburzi poslali dva manja odreda od kojih su jedan na putu ka Banatu uništili Krimski Tatari.

Sve ovo se odigravalo u širem kontekstu Dugog turskog rata koji je u svojoj drugoj godini počinjao da prevaže na stranu Osmanlija, tako da se ne može posmatrati kao izolovani incident niti se Austrija i Erdelj mogu kriviti zbog nedovoljne ili nikakve pomoći. Posebno je Austrija, neposredno ugrožena, imala svojih briga (Beč je bio vrlo blizu granice sa Otomanskog carstva i tek će devedeset godina kasnije razbijanjem opsade uspeti konačno da se oslobodi stiska).

Uglavnom, posledice ustanka su bile strašne. Čitav prostor današnjeg Banata, ne samo u našoj zemlji već i u Rumuniji i Mađarskoj, spaljen je i opustošen, a stanovništvo pobijeno. Oni koji su preživeli naredne godine su morali da se suoče sa poharom Krimskih Tatara. Pričalo se da čovek može tri dana da pešači a da ne sretne živo ljudsko biće.

Episkop Teodor - kojeg Srpska pravoslavna crkva danas slavi 16. maja po starom a 29. maja po novom kalendaru kao Svetog sveštenomučenika Teodora Vršačkog - živ je odran pa kao takav spaljen na lomači od strane temišvarskog paše. Vojvoda Sava Temišvarac se spasao i do kraja života se u redovima Svetog rimskog carstva borio protiv Turaka.

Ruka Janka Halabure (još jednog od vođa ustanka, člana vršačke grupe) obmotana tkaninom koja drži sablju sa nabijenom glavom turskog age nalazi se danas na vrhu grba Vršca. Taj element je aluzija na događaj sa početka Banatskog ustanka u kome je turski aga izazvao Janka na dvoboj tokom opsade grada, nakon čega mu je Halabura odrubio glavu i nabio je na mač. Halabura je stradao na kraju ustanka u bici kod sela Parta.

Verovatno najdalekosežnija posledica Banatskog ustanka - sa nacionalno-psihološke strane - jeste spaljivanje moštiju Svetog Save na Vračaru. Zašto baš Svetog Save? Zato što je lik našeg najvažnijeg svetitelja bio na ustaničkom barjaku - de fakto zastavi slobodne srpske teritorije - koji se vijorio celim tim prostorom.

Zbog toga je veliki vezir Kodža Sinan-paša naredio da se iz Damaska donese zelena zastava proroka Muhameda kako bi se suprotstavila srpskom barjaku, ali i da se mošti Rastka Nemanjića donesu u Beograd iz manastira Mileševa kako bi bile javno spaljene. Ne zna se, međutim, kada se to tačno odigralo: možda baš tokom ustaničke 1594. godine, a možda i naredne.

Postoji još jedna zanimljiva stvar u vezi sa ovim ustankom, a to je činjenjica da se njima implicira ogromno srpsko prisustvo na teritoriji današnjeg Banata, Srema i Bačke, pa čak i Slavonije. To je zanimljivo zato što nas decenijama uče da smo mi na prostore severno od Save i Dunava došli tek s Velikim seobama krajem XVII i početkom XVIII veka.

Otkud onda tamo na stotine i stotine srpskih sela sto godina ranije? Kada su Srbi tamo stigli? Nema sumnje da se mnoštvo Srba pred Turcima iseljavalo u te krajeve, ali to ne može da objasni toliku etničku dominaciju.

Da nisu možda Srbi tu u velikom broju živeli i u srednjem veku? Nije li Sveti Sava osnovao manastir Bazjaš baš u Banatu, i zar nije išao kod ugarskog kralja Andrije II da traži zaštitu i privilegije srpskog pravoslavnog naroda u Ugarskoj? Zbog čega onda sami sebi pucamo u kolena prekomerno insistirajući na Velikim seobama i ignorišući sve ono što je bilo pre toga? Čega se plašimo? Istine?

(O. Š.)