SRPSKI GENERAL FRANJA: Prvi načelnik našeg generalštaba je bio zaboravljeni češki gospodin (FOTO)

František Franja Zah je bio Čeh kojeg je put naveo na Srbiju u koju se zaljubio i rešio da u njoj ostane. Njegov doprinos razvoju sveslovenskog bratstva i pre svega razvoju naših oružanih snaga je ogroman, ali danas mahom zaboravljen. Ovo je naš skromni pokušaj da to promenimo

Preporučujemo

František Aleksandr Zah zvani Franja se rodio 1. maja 1807. godine u Olomoucu, tada Kraljevini Bohemiji u sklopu Austrijskog carstva a danas u Češkoj Republici, u porodici čeških ugostitelja. Odrastao je u Brnu u Moravskoj gde je svršio školovanje 1824. da bi četiri godine docnije u Beču diplomirao prava, počeo da radi kao službenik i da se zanima za pitanje Slovena pod habzburškom i osmanlijskom kapom.

Već 1830. godine učestvovao je na strani Poljaka u njihovom Novembarskom ustanku protiv Ruske imperije (Rusi, Prusi i Austrijanci su izvršili tri podele Poljske nakon čega je ta zemlja prestala da postoji), da bi nakon toga pešice obišao Habzburšku monarhiju i konačno se preselio u Francusku gde je počeo da studira vojne nauke i da radi kao bibliotekar kraljevske knižnjice u dvorcu Fontenblo.

1836. se vratio u Beč i počeo da okuplja mlade Slovene, ali se zbog pritiska carske policije samo godinu dana kasnije vratio u Francusku i narednih šest predavao nemački jezik u Brijenu. Potom je boravio u Carigradu gde je pomagao poljskoj emigraciji, da bi napokon došao u Beograd po istom poslu ali i da bi radio kao ataše francuskog poslanstva. Tada kreće da putuje po Srbiji i da se zaljubljuje u naš narod i našu zemlju; smatra se da je tih godina odigrao ključnu ulogu u formulaciji Garašaninovog "Načertanija".

Revolucionarne 1848. godine bio je na Sveslovenskom saboru u Pragu jedan od najglasnijih delegata koji su propagirali panslovensko jedinstvo, ali početak revolucije prekida rad ovog kongresa pa se Zah posvećuje borbi Slovaka protiv Mađara.

1849. godine se vraća u Beograd i osniva Artiljerijsku školu koja će kasnije prerasti u Vojnu akademiju. Dobija čin kapetana u srpskoj vojsci i do 1865. godine izvešće šest klasa pitomaca. Te godine je postao i načelnik artiljerijske uprave u Kragujevcu. Proleća 1867. godine menja ministra vojnog dok ovaj sa knezom Mihailom boravi u Carigradu gde se izvršila predaja srpskih gradova iz otomanskih u naše ruke. Knez ga šalje na specijalne misije, zbog čega boravi u Grčkoj.

Nakon atentata na kneza Mihaila vraća se u Artiljerijsku školu i tu ostaje do 1874. kada je imenovan za ađutanta kneza Milana i kada dobija čin generala, što je najveće zvanje koje je neki Čeh dobio u inostranstvu. Te i naredne godine putovao je po Evropi i stekao veliko poštovanje u visokim krugovima.

Kada je izbio Prvi srpsko-turski rat 1876. godine postaje naš prvi načelnik Generalštaba (tada potpuno nove institucije u celoj Evropi, budući da su evropske zemlje tek nakon Francusko-pruskog rata 1870. shvatile da je taj nemački izum preko potreban svakoj vojsci) pa je zadužen za mobilizaciju, koncentraciju i operacije naših oružanih snaga.

Postaje komandant Zapadno-moravske divizije, takozvane Ibarske vojske, sa štabom u Čačku, i predvodi svoje trupe tog leta u bitkama na Kalipolju, Kladnici i Javoru (doduše, ne uspešno).

Nesrećan slučaj koji se tom prilikom desio doveo je do njegovog penzionisanja. Naime, prilikom uzjahivanja konj mu je stao na desnu nogu i povredio palac. Pošto se nije zalečio kako treba, 13. jula je tražio i dobio razrešenje nakon čega mu je 22. septembra odsečena noga do kolena. Ipak, nastavio je da pomaže knezu Milanu i u Drugom srpsko-turskom ratu 1877-1878. godine. Posle je tražio dopust da poseti rodbinu u Beču i Brnu, vratio se 1880. i nakon jednogodišnjeg boravka u Beogradu trajno napustio našu zemlju.

Prag mu je bio nova kuća, a potom Brno. Tu je i umro 14. januara 1892., u 85. godini života. Austrijski car Franc Jozef je lično naredio da se sahrani sa svim vojnim počastima u Brnu. Nikada se nije ženio i nema znane potomke. Nosilac je bio Ordena Belog orla 2. stepena, Takovskog krsta 1. stepena, Zlatne kolajne za hrabrost, Ratne spomenice za oslobađanje i nezavisnost Srbije i brojnih stranih odlikovanja, a bio je i član Srpskog učenog društva.

(O. Š.)