Stopedeset godina od smrti Svetozara Markovića

Svetozar Marković, veliki srpski politički i ekonomski mislilac, publicista, književni kritičar, urednik i izdavač, borac za socijalnu pravdu, preminuo je 10. marta 1875, pre 150 godina.

Umro je u Trstu, gde je otišao po savetu bečkih lekara u potrazi za suvljom klimom koja je trebalo, kako se verovalo, da poboljša njegovo opšte stanje.

Tuberkuloznim bolesnicima, tada neizlečivim, po pravilu su davani takvi saveti. Imao je svega 28 godina.

Posvećen rad, skromne životne prilike, posebno uslovi na robiji, trajno su narušili njegovo zdravlje.

Rođen je septembra 1846. u Zaječaru, gde se otac, državni službenik, tada nalazio poslom.

Detinjstvo uglavnom provodi u Rekovcu, potom u Jagodini. Rano je ostao bez roditelja, pa je o njima brinula očeva druga supruga. Bio je desetogodišnjak kada su se preselili u Kragujevac.

Gimnaziju i Veliku školu pohađao je u Beogradu, a potom je dobio stipendiju za studije tehnike u Rusiji, u Petrogradu.

Tokom trogodišnjeg boravka u carskoj Rusiji na njega presudno utiče tamošnji omladinski pokret, najviše sledbenici Nikolaja Černiševskog.

Bio je svedok autoritarnosti carskog režima, preteranog čak i za prilike ondašnje Evrope.

Zaputio se potom u Švajcarsku, Cirih, izvesno i zbog činjenice da je tamo postojala dobro organizovana ruska politička emigracija.

Posle jednog političkog članka, naslovljenog "Srpske obmane" koji je objavila novosadska Zastava, vlasti u Beogradu mu ukidaju stipendiju.

Po povratku u Srbiju ističe se zagovarajući socijalne ideje, najviše u društvu mladog novinara Pere Todorovića i njegove supruge Milice, rodom iz poznate novosadske kuće Ninković.

U tom krugu postupno se tada oblikuje rani radikalizam, lokalna verzija narodnjaštva, uglavnom na ruskim uzorima. U osnovi, bila je reč o idejama agrarnog socijalizma, po uzoru na zamisli Černiševskog.

Sredinom 1871. Marković pokreće glasilo, list Radenik. Zastupao je, uz dosta taktiziranja, načela koja su smatrana socijalističkim.

Kada mu je nagovešteno, naredne 1872. da će biti uhapšen, ilegalno beži u Austriju, odnosno Ugarsku. U maju 1872. godine Radenik je i formalno zabranjen.

Prelomni momenat bila je pojava njegovog dela "Srbija na istoku" juna 1872. u Novom Sadu. Bio je to zamašan rad koji je preispitivao brojne utvrđene vrednosne postavke onovremenih istaknutijih Srba.

Gostoprimstvo mu zatim uskraćuju i zvaničnici Ugarske.

Nemajući izbora, vratio se u Srbiju, gde je odmah uhapšen.

Međutim, Jovan Ristić tada namesnik maloletnog kneza Milana Obrenovića, nalazi da bi bilo mudrije osloboditi ga. Nesumnjivo, pretpostavljao je da će godine, kako najčešće biva, i kod Svetozara doneti konzervativnije stavove, makar uzdržanije, te da će realnost životne borbe otupiti oštricu mladalačkog idealizma.

Novembra 1873. Svetozar Marković u Kragujevcu uređuje list Javnost. Uhapšen je januara 1874. zbog, kako se govorilo, "književne krivice", dakle onog što je pisao ili dopuštao kao urednik.

Konačno, u procesu koji je tada privukao veliku pažnju srpske javnosti, osuđen je na kaznu od 18 meseci zatočenja, što je smatrano umerenim.

Boravak u požarevačkoj kaznionici pokazao se za njega fatalnim jer je ozbiljno oboleo.

Oslobođen je novembra 1874. godine.

Te 1874. godine objavljena je njegova studija "Načela narodne ekonomije".

Već januara 1875. sa grupom istomišljenika publikuje list Oslobođenje. Suočen sa verovatnošću novog hapšenja, napušta Srbiju.

Potražio je lekarsku pomoć u Beču, koji je tada smatran za svetski medicinski centar. Poslušao je lekarske savete zaputivšu se u Dalmaciju. Bolest ga je, međutim, savladala već u Trstu.

Marković se za politički život najviše zainteresovao pod utiskom aktivnosti Ujedinjene omladine srpske, šezdesetih. Bio je to nacionalistički romantičarski pokret, uglavnom Srba sa prostora Vojvodine. Iz ondašnje Kneževine među njima su istaknutu ulogu imali takozvani liberali, kao Vladimir Jovanović.

Ta vrsta romantičnog, zapravo poetskog doživljaja nacije i oslobodilačke borbe njemu se, međutim, nije uklapala u očiglednu stvarnost.

Pre svega, držao je da dalje oslobađanje od turske vlasti, a to je bio osnovni cilj svih tadašnjih srpskih nacionalnih stremljenja, nije realno.

Ondašnja nevelika Kneževina Srbija činila mu se slabašnom za tako zamašan poduhvat. Otuda, Marković dolazi do zaključka je neophodna saradnja podređenih naroda u cilju zajedničke oslobodilačke borbe. To je bio početak zamisli takozvane balkanske federacije.

Nadalje, posmatrajući narod kojem je pripadao, Marković je video seljačke mase suočene sa izazovima početnog raslojavanja. Teške prilike sela tumačio je kao posledicu izdvajanja, odnarođivanja, činovničkog aparata, uz beskrupulozno ponašanje tanušnih poslovnih slojeva, pre svega trgovaca.

Tu negde leže koreni ideja političke levice u Srba. Po Markoviću, interesi sela temeljno su se razlikovali od onih koji su se od sela izdvojili, činovništva.

Otuda je stavio pod znak pitanja nacionalni koncept kakav su zastupali romantičari i u tom smislu našao se na tragu ideja koje su zastupali marksisti.

Šta više, zagovarao je dosledni realizam nasuprot ma kakvom nacionalnom romantizmu. Njegove književne kritike bile su uporno pozivanje na realističnost.

Tako je došao, nesumnjivo pod uticajem ruskih narodnjaka, do ideje svojevrsne seljačke demokratije. Imao je zamisao države kao zajednice samoupravnih seljačkih opština, sa zajedničkim vlasništvom nad zemljom, a potom je zastupao neku vrstu zadružne ekonomije.

Direktno je učestvovao u stvaranju radničko zanatskih kooperativa. Bio je to beskrajno mučan posao suočen sa nepremostivim preprekama.

Svetozar Marković nije pritom bio pristalica revolucionarnih metoda, za razliku od komunista.

Rani srpski radikalizam uglavnom je izrastao iz ideja Svetozara Markovića. Tadašnji mladi radikali poput Pere Todorovića bili su oduševljeni njegovim idejama. Postupno, Narodna radikalna stranka pod vođstvom Nikole Pašića odvajaće se od Markovićevih zamisli, da bi vremenom postala manje više tipična građanska politička partija.

Nije im padalo tada na pamet da sprovode ideje agrarnog socijalizma kakve je on zastupao.

Nikola Pašić je u više navrata predvodio vlade u Srbiji i potom u Kraljevini SHS a Pera Todorović, najrevolucionarniji među njima, izvesno vreme je bio guverner Narodne banke.

Svetozar Marković, prevodilac Prudona, sledbenik Černiševskog, uticao je na generacije potonjih srpskih intelektualaca, na Lazu Lazarevića, Janka Veselinovića, Matavulja, Jašu Tomića.

Milovan Glišić je pod njegovim uticajem preveo "Rat i mir" Lava Tolstoja i Gogoljeve "Mrtve duše", Jovan Skerlić posvetio mu je obimnu monografiju, a Slobodan Jovanović u više navrata pisao je o njemu.

Delo i ličnost Svetozara Markovića ostali su neka vrsta apstraktnog predmeta opšteg uvažavanja u srpskoj kulturi, ne samo na levici.

(Telegraf.rs/Tanjug)