S NJIMA JE SRBIJA BILA SVETSKA SILA: Sveci, nobelovci, ratnici i istoričari - evo ko su sve bili srpski šefovi diplomatije!
Mnoge istaknute ličnosti iz srpske istorije poznajemo kao pisce, generale, velike ratnike i svece, ali ne znamo da su se oprobali u diplomatiji i uradili velike stvari za napredak Srbije. Iznenadićete se ko je sve bio ministar spoljnih poslova
Iako je prvo Ministarstvo spoljnih poslova, ili kako se to nekada zvalo "Popečiteljstvo vntrenih dela" osnovano 1811. godine, bezbedonoso-obaveštajna delatnost se obavljala i ranije i bez zvaničnih istitucija, a interesi srpske države su se "pregovaranjem" ili "ratovanjem" štitili na različite načine.
Iako je za prvog ministra (popečitelja) izabran Jakov Nenadović, shodno istorijskoj ulozi i zaslugama koje je postigao svojim zalaganjem za srpski narod, možemo reći da je prvi srpski ministar spoljnih poslova bio Sveti Sava.
Sveti Sava (1174 - 1236) je bio srpski princ, monah, iguman manastira Studenica, književnik, ali i diplomata i prvi arhiepiskop autokefalne Srpske pravoslavne crkve. Rođen kao Rastko Nemanjić, najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje, i brat kraljeva Vukana i Stefana Prvovenčanog je, svakako, bio utemeljivač srpske diplomatije, čovek koji je najzaslužniji za osamostaljivanje srpske crkve.
U trenutku kada je Rimokatolička crkva uporno nastojala da svoju jurisdikciju proširi što više prema istoku, uključujući i područja koja su nastanjivali Srbi, Sveti Sava je požurio u Nikeju kod Teodora Laskana, cara Vizantije. Objasnio mu je da će srpski narod ispaštati kao isturena brana pravoslavlja prema Zapadu sve dok bude bio bez svoje narodne hijerarhije. Tražio je da se hitno ojača srpska crkva tako što će dobiti sopstvenog arhiepiskopa. Takođe, tražio je da vrhovnog verskog poglavara ubuduće biraju srpski episkopi, što do tada nije bio slučaj. Svoju diplomatsku sposobnost izrazio je navodeći kao argument veliku razdaljinu između Srbije i Azije i zabrinutost za jedinstvo i snagu cele pravoslavne crkve. Car je uslišio sve njegove molbe i Srpska pravoslavna crkva je ubrzo stekla potpunu samostalnost.
Ilija Garašanin, veliki ustavobranitelj i srpski diplomata, napisao je najpopularniji tekst srpske diplomatije 19. veka "Načertanije". Karijeru je započeo kao oficir 1837. i bio je prvi starešina vojske knjaza Miloša Obrenovića, ali je posle abdiciranja knjaza Miloša 1839. morao u izbeglištvo. Po povratku u otadžbinu od 1843. do 1852. bio je ministar unutrašnjih dela, do 1853. ministar spoljnih poslova, ali je smenjen pod pritiskom Rusije, iako se protivio austrofilskoj politici kneza Aleksandra Karađorđevića i smatrao da Srbija treba da se osloni na Rusiju i Francusku.
Ponovo je postao ministar unutrašnjih dela 1858. i odluka Svetoandrejske skupštine o zbacivanju dinastije Karađorđević je najviše njegova zasluga. Na poziv kneza Mihaila Obrenovića, 1861. postao je šef vlade i diplomatije.
Od Karađorđa do Petra I Karađorđevića, nekoliko pokoljenja srpskih diplomata svojim patriotizmom, snagom i upornošću urezali su se u istoriju borbe za slobodnu srpsku državu. Celo to doba, od Prvog srpskog ustanka do Prvog svetskog rata, bilo je veliko, herojsko doba srpske istorije i srpske diplomatije. Kada je reč o ličnostima, obično se izdvaja velika trojka: Ilija Garašanin, Jovan Ristić i Nikola Pašić.
Budući nesiguran, knez Milan nije voleo Ristića, bojao ga se. Voleo je jednog drugog diplomatu, Jovana Marinovića zato što se nije petljao u vlast. Tako da je vladala konkurencija između te dve ličnosti, ali Marinović nije bio odvažan, već se povlačio. Upravo zahvaljujući Ristiću Srbija je dobila nezavisnost na Berlinskom kongresu.
Političku karijeru otpočeo je 1878. godine kao narodni poslanik, izabran u Zaječaru. U ideološkom smislu, prošao je kroz nekoliko faza: u mladosti je bio socijalista i revolucionar, u zrelim godinama borac za parlamentarnu demokratiju, dok je u kasnim godinama postao konzervativac.
Godine 1881. kad je zvanično osnovana Radikalna stranka, Pašić je bio prvi predsednik Glavnog odbora.Bio je jedan od glavnih tvoraca Vidovdanskog ustava iz 1921. godine, kojim je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca dobila oblik unitarne monarhije. Kasnije je kralju Aleksandru Karađorđeviću počela da smeta Pašićeva ličnost, odvojio se od njega i uklonio ga sa položaja predsednika vlade.
Bio je na audijenciji kod kralja Aleksandra 9. decembra 1926. tokom koje je kralj izneo neke kritike na račun Pašićevog sina i nije mu poverio novi mandat predsednika vlade. Potrešen ovim događajem Pašić je iznenada preminuo sutradan 10. decembra 1926. od mozdanog udara, u 81. godini života. Sahranjen na Novom groblju u Beogradu. U političkom životu Srbije, Pašić je proveo 48 godina. Aktivno se bavio politikom do smrti.
Slobodan Jovanović, jedan od uticajnijih srpskih diplomata rođen je 1869. u Novom Sadu. Završio je Prvu beogradsku gimnaziju, a potom Pravni fakultet u Ženevi. Objavio je desetine naučnih radova i utemeljio Ustavno pravo u Srbiji. Bio je rektor Univerziteta u Beogradu i živo je učestvovao u procesu početka rada Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u okviru Univerziteta u Beogradu 1920. godine. Istovremeno je bio začetnik sociologije religije kao naučne discipline u srpskoj nauci. Jovanović je pre Drugog svetskog rata bio i predsednik Srpskog kulturnog kluba. Tokom rata bio je predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije u egzilu u Londonu, vlade čiji je član, kao ministar vojni, bio i general Dragoljub Draža Mihailović, glavnokomandujući Jugoslovenske vojske u Otadžbini.
Josip Broz Tito je bio maršal, doživotni predsednik, borac, ali i ministar spoljnih poslova. Naime, privremena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije bila je vlada DFJ obrazovana od pripadnika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i pripadnika kraljevske vlade u egzilu. Vlada je sastavljena 7. marta 1945, a trajala je do 11. novembra 1945. Predsednik privremene vlade je bio Josip Broz Tito, vođa partizana i generalni sekretar KPJ. Pre nego što je formirana privremena vlada, održano je nekoliko susreta između Tita i Ivana Šubašića, predratnog bana Banovine Hrvatska i predsednika kraljevske vlade u Londonu tokom Drugog svetskog rata.
Međunarodna situacija uticala je na Tita da uđe u politiku kompromisa i da zameni radikalizam, pod pritiskom Velike Britanije i svog međunarodnog protektora SSSR-a, te da usvoji memorandum britanske vlade koji mu je preneo Vinston Čerčil avgusta 1944. da u zemlji neće uvoditi komunizam, da zadrži KPJ u konspiraciji i da izražava komunistički program kroz program Narodnog fronta Jugoslavije.
Pokret nesvrstanih, u kojem je Jugoslavija imala jednu od ključnih uloga, pomogao je mnogim obespravljenim zemljama Afrike i Azije da steknu samosvest i uvide da su bar u OUN postale ravnopravne sa velesilama. Od nastanka Titove Jugoslavije, kada je praktično prvi formalni ministar spoljnih poslova bio Edvard Kardelj, Ministarstvo spoljnih poslova bilo je stecište intelektualno- političkog krema. Kardelj je bio najbliži saradnik Josipa Broza, ali i najveći rival, a poznat je kao veliki revolucionar, komunista, partizan, političar i pisac. Kardelj je bio glavni tvorac radničkog samoupravljanja. On je jedan od tvoraca istorijskih odluka donešenih na zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu.
Koča Popović istaknuti srpski general i političar takođe se oprobao u diplomatiji. U Sarajevu je završio oficirsku školu Vojske Kraljevine Jugoslavije, pa je 1927. godine proizveden u čin artiljerijskog potporučnika. Zatim je studirao pravo, pa diplomirao filozofiju u Parizu . Pridružio se umetnicima iz Bretonovog kruga i održavao vezu između beogradske i francuske grupe nadrealista.
Kao pripadnik Internacionalnih brigada učestvovao je u Španskom građanskom ratu (1937–1939), tokom koga je stekao čin artiljerijskog kapetana Republikanske vojske. Posle propasti Španske republike 1939. interniran je neko vreme u logorima u Francuskoj. Postao je član ilegalne Komunističke partije Jugoslavije 1933, a te iste godine je uhapšen zbog ilegalnih i revolucionarnih ideja i aktivnosti te poslat u zatvor u Sremsku Mitrovicu.
Na pitanje Aleksandra Nenadovića zašto je postao komunista, odgovorio je: "Bavio sam se, kao što znate, književnošću i uvideo sam da je to luk i voda. Zaključio sam vrlo brzo: jedino što bi još vredelo pokušati jeste da se čovek direktno sudari s neprijateljem."
Naš veliki pisac i nobelovac, Ivo Andrić, takođe je bio istaknuti diplomata. Donekle možemo rećii da je i sada, kada ga samo u knjigama ima, jedan od najistaknutijih diplomata, jer našu zemlju i kulturu Balkana kroz svoje ime, odnosno kroz svoe književno-umetničko stvaralaštvo i dalje prezentuje. Od stupanja na prvu diplomatsku dužnost u Poslanstvu Kraljevine Jugoslavije pri Svetoj stolici 7. marta 1920. godine, do okončanja diplomatske karijere 5. aprila 1941. godine, kada je bio opunomoćeni ministar i izvanredni poslanik jugoslovenskog Kraljevskog poslanstva u Berlinu, Ivo Andrić je službovao u osam evropskih država i deset gradova. U vreme Andrićevog službovanja u sedištu Trećeg rajha, mimo njega kao zvaničnog diplomatskog predstavnika, održavani i tajni kontakti i pregovori između Berlina i Beograda, o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Zbog toga je Andrić protestvovao 26. februara, a onda, 20. marta 1941, tražio da bude razrešen dužnosti poslanika Kraljevine Jugoslavije u Berlinu. Umesto toga, dogodilo se da i on, baš u tom svojstvu, 25. marta 1941, prisustvuje ceremoniji potpisivanja Protokola o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, u bečkom dvorcu Belvedere.
Mirko Tepavac je bio ministar inostranih poslova SFRJ, jugoslovenski i srpski funkcioner i publicista, predratni aktivista Komunističke partije Jugoslavije, partizan i ilegalac u toku Drugog svetskog rata. Rođen u Zemunu 1922. godine, Tepavac je bio predratni aktivista Komunističke partije Jugoslavije, partizan i ilegalac u toku Drugog svetskog rata, a od 1969. do 1972. ministar inostranih poslova SFRJ.
Sa te funkcije se povukao u vreme "čistke liberala" 1972. godine. Bio je ambasador FNRJ u Mađarskoj i pomoćnik državnog sekretara za inostrane poslove, od 1959. do 1969. Tepavac je preminuo u septembru ove godine u 93. godini života.
(M.B.)