Augustinčićev Spomenik Petru Kočiću dominira Banjalukom: Kratka priča iza velikog umetničkog dela

6. novembra 1932. godine sjatilo se u centar Banja Luke preko deset hiljada ljudi da prisustvuje otkrivanju spomenika najvećem narodnom tribunu Bosne i Hercegovine Petru Kočiću, koji je preminuo šesnaest godina ranije. Tri godine ranije zagrebački vajari Antun Augustinčić i Vanja Radauš izradili su skulpturu i spomenik nakon što su pobedili na konkursu

Postoje tri umetnika koji su akteri ovog remek-dela jugoslovenskog vajarstva koje krasi Banja Luku: dva autora i objekat njihove pažnje. Objekat je Petar Kočić (1877—1916), srpski pisac, pesnik i političar, jedan od začetnika moderne u srpskoj književnosti, jedna od najznačajnijih ličnosti srpske kulture u protekla dva veka, čovek o kome zbilja ne bi moralo da se priča naširoko. Može li se proći kroz obrazovni sistem Republike Srbije, a ne znati ko je Petar Kočić?

Druga dva aktera su Antun Augustinčić (1900—1979) i Vanja Radauš (1906—1975). Augustinčić je bio čuveni hrvatski i jugoslovenski vajar, rođen u zagorskom mestu Klanjcu. Vajarstvo je studirao u Zagrebu kod Rudolfa Valdeca i Roberta Frangeša, a potom i kod Ivana Meštrovića; 1924. postaje stipendista francuske vlade, odlazi u Pariz i studije dovršava u Školi za primenjenu umetnost i na Akademiji lepih umetnosti.

Krajem dvadesetih počinje a početkom tridesetih godina intenzivira rad na javnim spomenicima, učestvuje i pobeđuje na brojnim konkursima, kako u zemlji tako i u inostranstvu. Recimo, Spomenik palim Šumadincima u Kragujevcu iz 1932. njegovo je delo, kao i Spomenik oslobodiocima Niša iz 1937, Spomenik Stjepanu Radiću na Braču, Mojsije na Mirogoju.

Brojni njegovi spomenici iz perioda Kraljevine Jugoslavije srušeni su tokom rata od strane okupatora i domaćeg izdajnika, poput spomenika kralju Petru i kralju Aleksandru u Skoplju, te spomenika kralju Aleksandru u Somboru i Varaždinu (o rušenju potonjeg od strane ustaša ranije smo opširno pisali). Toliko se tridesetih isticao svojim radovima, da je dobio status prvog državnog kipara Kraljevine Jugoslavije.

Rat i proglašenje tzv. Nezavisne Države Hrvatske zatiče ga u Zagrebu. Augustinčić je još ranije bio levičarskih sklonosti, čak je komunistima pomagao novčano pre rata, ali ga politika nikada nije previše zanimala, nije bio raspoložen za aktivizam, i u prvi mah je ostao u prestonici ustaške tvorevine. 1942. član je „hrvatske“ reprezentacije na poslednjem ratnom Venecijanskom bijenalu, a iste godine vaja bistu Anta Pavelića.

Ali već je bio doneo odluku da se pokrene jer sa ustašama da bude nije hteo: zato 1943. godine prelazi na oslobođenu teritoriju, pridružuje se partizanima i postaje aktivan pripadnik Narodnooslobodilačkog pokreta. Nadalje je služio kao većnik Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske te kao potpredsednik Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije. Zajedno sa Đorđem Andrejevićem Kunom za potrebe Drugog zasedanja AVNOJ-a dizajnira budući grb SFRJ.

Odmah posle rata postaje redovni član Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti (ova institucija danas nosi predznak „Hrvatska“), pošto je pre rata postao dopisni. Dopisni član Srpske akademije nauka i umetnosti postaje 1965, a 1973. i Akademije nauka i umetnosti BiH te počasni član Akademije umetnosti SSSR. Bio je Titov omiljeni vajar, neki su tvrdili zato, što su njih dvojica bili ne samo zemljaci nego praktično iz iste župe (Kumrovec i Klanjec su udaljeni svega oko sedam kilometara); mi bismo rekli da mu je bio omiljeni zato što mu je udarao estetsku žicu svojim radovima.

U decenijama nakon rata stvara niz značajnih dela. Ikonična skulptura „Maršal Tito“ u Kumrovcu njegov je rad iz 1947. godine; njegovi su i Spomenik borcima Crvene armije u Batini iz 1947, Spomenik palim borcima u Livnu iz 1952, skulptura „Crvenoarmejac“ na Groblju oslobodioca Beograda iz 1954, bista Bojana Stupice te Spomenik žrtvama fašizma u Adis Abebi iz 1955, Spomenik palim Krajišnicima u Šehitlucima kod Banja Luke iz 1960, Spomenik Seljačkoj buni 1573. i Matiji Gupcu u Gornjoj Stubici iz 1973, Spomenik mira koji je poklonjen Ujedinjenim nacijama i koji se nalazi na Ist Riveru u Njujorku, „Rudar“ u Ženevi, Spomenik „Tuđe nećemo — svoje nedamo“ na Visu iz 1964, skulpture „Nošenje ranjenika“ koje se u dve različite verzije nalaze u Beogradu i Zagrebu, i tako dalje.

Vanja Radauš je u rodnim Vinkovcima završio osnovnu školu i gimnaziju posle čega je na Akademiji likovnih umjetnosti u Zagrebu studirao vajarstvo kod Ivana Meštrovića. Tridesetih je stvarao pod uticajem Ogista Rodena i Emila Burdela, imao samostalne izložbe u Beogradu, Rijeci, Zagrebu, Ljubljani i Splitu, učestvovao na grupnim izložbama na Venecijalnom bijenalu, Trijenalu i Beogradu, Međunarodnoj smotri vajarstva u Arnemu, Bijenalu skulpture na otvorenom u Antverpenu, i tako dalje.

Bavio se i slikarstvom, izdao čak i dve zbirke pesama posle rata tokom kojeg je bio od samog početka aktivni učesnik Narodnooslobodilačke borbe i član Prezidijuma Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske. 1946. postao je redovni profesor zagrebačke Akademije te član Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti.

Neka od njegovih najpoznatijih dela su „Petrica Kerempuh i galženjaki“ iz 1955, „Bombaš“ u Gradskom parku u Zemunu iz 1946, Spomenik palim hrvatskim vojnicima u Prvom svetskom ratu na Mirogoju, „Ranjenik“ u dvorištu zagrebačke Moderne galerije, spomenik Radu Končaru u krugu zagrebačke fabrike koja nosi njegovo ime, ciklus „Tifusari“ nastao u periodu 1956—1959. te ciklus „Panopticum Croaticum“ nastao u periodu 1959—1961.

Brojni njegovi radovi uništeni su tokom Rata u Hrvatskoj: Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma u Karlovcu iz 1955. minirale su zenge 1991, Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma u Odri Sisačkoj iz 1948. srušile su zenge 1992, Spomenik borcima NOB-a u Korenici srušili su pripadnici Vojske Republike Srpske Krajine, Spomenik ustanku naroda Hrvatske u Srbu minirali su pripadnici Hrvatske vojske posle Oluje, dok je Spomenik narodnom heroju Jovanu Marinkoviću Ivi u Orahovici iz 1952. uklonila vlast HDZ-a administrativnim putem.

Redak pozitivan primer drugačijeg ophođenja prema antifašističkom nasleđu naravno da nalazimo na Istri: u Puli se i dalje kao oči u glavi čuva Spomenik poginulim borcima i žrtvama fašističkoga terora, koji se nalazi u — Titovom parku. Ne samo što je naziv njegov ostao da nepromenjen prkosi povampirenim silama mraka, nego je pre šest godina na Dan antifašističke borbe park obnovljen i otvoren sa novim sadržajima poput bista istarskih narodnih heroja, drugih partizanskih boraca i samoga Josipa Broza.

Prema tome, njih dvojica su zajedno 1929. godine izradili Spomenik Petru Kočiću koji je 6. novembra 1932. konačno svečano otkriven u banjalučkom Centralnom parku koji danas nosi ime slavnog pisca i narodnog tribuna. Beogradski dnevnik „Vreme“ je sutradan pisao da je nakon pomena pred Sabornom crkvom na Trgu cara Dušana, Bulevarom kralja Aleksandra krenula povorka u kojoj je učešća uzelo preko 10.000 ljudi!

„Nedaleko od vodoskoka, okrenuta licem prema istoku, Balkanu, uzdizala se u prirodnoj veličini figura Petra Kočića, delo zagrebačkih akademskih vajara Augustinčića i Radauša, koji su uhvatili najlepši momenat kada Kočić sa opruženom desnom rukom grmi sa govornice Bosanskog sabora protiv nemilosrdnih tirana. Na postolju su urezane njegove poslednje reči: ’Ko iskreno i strasno ljubi istinu, slobodu i otadžbinu, slobodan je i neustrašiv kao Bog, a prezren i gladan kao pas’. Statua je salivena od bronze, a sa podlogom je visoka šest metara“, pisalo je „Vreme“.

Za razliku od Kočićevog spomenika koji je pre deset godina otkriven u beogradskom Čuburskom parku (inače rad akademskog vajara Dragoljuba Dimitrijevića), i koji je, mada lepuškast, ipak potpuno običan, bledunjav, statičan i dosadan, koji ne izaziva nikakvu emociju niti misao, i koji je maltene podjednako spomenik Kočiću koliko i estetskom kukavičluku svih naših gradskih vlasti koje retko nađu hrabrost da iskorače iz bezlične osrednjosti koja nema čak ni ambiciju da se svima dopadne već još gore, da se nikome ne ne dopadne — Augustinčićev i Radaušev „Kočić“ zbilja je gromovnik u pokretu i razarač dušmanskog spokoja, a istovremeno intelektualac koji se bori silom argumenta i preti tiranima. Augustinčićev i Radaušev „Kočić“ je tu za sva vremena, da se pamti zajedno sa samim Kočićem kao jedna od najuspelijih skulptura naših velikana uopšte.

Inače, sve do pre dve godine na postolju je stajao pogrešan datum rođenja: 1876, umesto 1877. To je ispravljeno, a portal banjalučke radio-televizije „Kontakt“ ovako je to preneo: „Naravno, kipari nisu imali obavezu da znaju kad je Kočić rođen, pa za grešku odgovornost najvjerovatnije snosi neidentifikovana anonimna mastiljara u tadašnjoj upravi grada, čiji je posao bio da bar utvrdi jedan datum sa potpunom pouzdanošću. Međutim, to se nije desilo, pa je Kočić, u stvarnosti rođen 29. juna 1877, bizarnim previdom na spomeniku ’ostario’ za jednu sezonu. S druge strane, godina smrti je besprekorna, a i to govori ponešto o našem mentalitetu. Kad nekoga treba sahraniti, doslovno i figurativno, pogotovo ako je riječ o ličnostima koje prvo dižemo u visine – tu nema greške!“

(P. L.)