ZAŠTO ALBANCI SEBE ZOVU ŠIPTARI: Sve misterije imena crnih orlova! (FOTO)

Premda postoji sporenje oko toga koliko dugo Srbi i Albanci žive jedni pored drugih, nema nikakvog spora oko toga da je u pitanju vrlo dugi vremenski period. U svesti običnog čoveka nikakvu ulogu ne igra da li je u pitanju hiljadu godina, ili milion godina, kada nam i pukih 200 godina koliko nas deli od Karađorđa deluje kao večnost.

Preporučujemo

Uprkos tome, uprkos činjenici da mislimo da ih poznajemo jako dobro, oni su za nas i dalje misterija. Ono što mislimo da znamo ograničeno je na naše nacionalno iskustvo i na naš ugao gledanja koji se mahom ne poklapa sa njihovim, a ono što ne znamo (recimo, gde su bili i šta su radili pre 11. veka) nam daje za pravo da mislimo šta želimo, što opet dovodi do sukoba mišljenja koje prerasta u nešto mnogo gore.

Jedna od tih misterija, možda ne toliko velika kao poreklo, jeste njihovo ime, i upravo je to ono čime ćemo se danas baviti. Etimologija nije uvek egzaktna nauka i često ostavlja dosta prostora za spekulacije, ali taj je prostor ipak ograničen a samo najbolje hipoteze uspevaju da budu prihvaćene od većine.

Takođe, umesto da krenemo od njihovog sopstvenog naziva koji za sebe koriste, to ćemo ostaviti za kraj, kao jagodu na šlagu, a krenućemo od istorijskog početka.

KO SU ALBANCI?

Proponenti ilirske hipoteze albanskog porekla napominju da je prostor na kome danas žive pripadnici ovog naroda u antici bio nastanjen plemenom kojem Ptolomej daje naziv Albanoi, sa gradom Albanopolisom kao centrom, čiji su ostaci, veruje se, u blizini današnje Kroje. Ime ovog grada dolazi od latinske reči za "belo" i grčke reči za "grad": dakle, Beograd. (Interesantno, grad Berat, koji se nalazi nešto južnije, u srednjem se veku i za vreme Otomanskog carstva zvao Beograd; Turci su ga zvali Albanski Beograd, da bi napravili razliku u odnosu na današnju prestonicu Republike Srbije.)

Kako je ilirsko pleme zvalo samo sebe, ne znamo, i da li je sebe zvalo onako kako su ih zvali drugi. Različite ideje postoje oko nastanka ovog naziva. Dok neki misle da je u pitanju grkorimsko ime a ne endonim, drugi misle da dolazi od proto-indo-evropskog korena "albho-", što kao i na latinskom znači "belo" a odnosi se na snegom pokrivene vrhove planina ovih predela.

Treći opet smatraju da je u korenu imena Albanije mogući ne-Indo-evropski koren "alb-" sa značenjem "brdo, planina" koji je prisutan i u reči "alp" (planinski pašnjaci), koji se danas nalazi u nazivu najpoznatijeg planinskog lanca u Evropi, Alpima.

KO SU ARBANASI?

U suštini, Arbanasi su Albanci, odnosno varijanta istog naziva. Ipak, ovaj naziv je toliko specifičan da mora biti zasebno objašnjen. Šta više, toponim (naziv naseljenog mesta ili geografskog entiteta) Arbon ili Arbo je zabeležen i pre plemena Albanoi, pošto ga Polibije spominje u svojoj "Istoriji sveta" u 2. veku p.n.e.

Ne zna se međutim šta je tačno Arbo/n: neki kažu ostrvo u Liburniji (otprilike prostor između Rijeke i Splita u današnjoj Hrvatskoj), neki tipuju na druge lokacije u Iliriji, kao na primer Stefan Vizantijski koji u 6. veku n.e. piše da je u pitanju grad čiji se stanovnici nazivaju "Arbonios" ili "Arbonites". U 11. veku Arbanon je planinska oblast zapadno od Ohridskog jezera i gornja dolina reke Škumbin.

Ima li ovo ikakve veze sa narodom o kome sada pričamo, nedokazivo je. Zato se prvo pominjanje njih kao etničke grupe stavlja se u 11. vek, u "Istoriju" Mihaila Atalijata koja prvo govori o pobuni protiv Carigrada 1043. godine u kojoj su učestvovali i Albanoi a potom i o tome da su Arbanitai podanici dračkog vojvode.

Nije sigurno da li se u prvom slučaju misli na Albance (s obzirom da je i na normanskoj Siciliji u tom vremenu postojalo pleme Albanoi; šta više, postoji i danas: sebe nazivaju Arbereše ali su oni navodno prebegli sa Balkana nakon pada pod Turke, iako je vizantijski istoričar Laonik Halkokondil pisao da su Arbanasi zapravo kao narod došli iz Italije), ali se veruje da je sigurno da se misli na Arbanase što se tiče ovog drugog.

Kasnije, grčki pisci ova dva naziva koriste paralelno i uvek se odnosi na ovaj narod; premda, Arbanas je dominantniji, pa se tako i prva arbanaška kneževina u oblasti Kroje naziva Arbanon, dok su je Arbanasi nazivali Arber ili Arberija. Ujedno, važno je napomenuti i da najranije naše pominjanje ovog naroda upravo u formi Arbanas, i to u povelji Stefana Nemanje iz 1198. godine.

KO SU ARNAUTI?

U suštini, isto što i Albanci i Arbanasi. Sigurno mislite da se šalimo, ali ne: reč Arnaut je derivat turske reči Arnavut koja je derivat naziva Arvanid što opet dolazi od grčke reči Arvanites što dolazi od Arbanasa. Naime, u pitanju su vrlo jednostavne i poznate lingvističke pretvorbe, ako smemo tako da se izrazimo: prvo, rotacizam kao konverzija nekog suglasnika u r, a drugo konverzija glasa b u glas v (na primer, Serbi i Servi, kako nas neki i dan danas nazivaju).

Pošto su Arnauti kao etnička grupa činili srž turskih plaćeničkih odreda tokom otomanskih vekova, u koje su kasnije počeli da ulaze i Grci, Srbi i Bugari, termin arnaut je počeo da se koristi i kao pojam za plaćenike i telohranitelje kao takve. U 19. veku smo i mi naše plaćeničke jedinice nazivali arnautima.

S obzirom na zloglasnost takvih "paravojnih formacija" u srpskom jeziku ova je reč dobila i pežorativno značenje zlog, malicioznog i ubilačkog čoveka, pa je korišćena i kao nadimak. Naše prezime Arnaut i Arnautović ne mora da ukazuje na posrbljenog Albanca: navodno je jedna porodica Arnautović dobila ime po pretku ubici koga su zvali Arnautin.

KO SU ŠIPTARI?

Ovo je endonim: ime koje narod o kome pišemo koristi sam za sebe. Tačnije, Šiptari sebe nazivaju Šćipetari (jednina na njihovom jeziku je "Shqipëtar", a množina "Shqipëtarët"), dok svoju državu zovu "Shqipëria", ali je forma koju mi koristimo pojednostavljenje zbog lakšeg izgovora, slično kao što smo mi Srbi ali nam je jezik srpski. Prvi put se kao naziv pojavljuje u 17. veku, a tokom 18. stoleća potpuno zamenjuje u upotrebi naziv Arbanasi.

Postoji nekoliko hipoteza o etimologiji ovog etnonima. Gustav Mejer, nemački lingvista iz druge polovine 19. veka, smatrao je da dolazi od njihove reči "shqipoj" što znači "govoriti jasno" ili od "shqiptoj" što znači "izgovoriti", a smisao je "braća koja govore istim jezikom". Hrvatski lingvista Petar Skok je ime povezao sa rimskim nazivom za Skoplje - Skupi, utoliko više što oni žitelje makedonske prestonice nazivaju Škuptarima; po njemu, ovo se pretvorilo u Škiptar (ovako Arnautski Albanci u Grčkoj i sada sebe zovu), a potom u Šćiptar.

Rumunski lingvista Sorin Paliga misli da je "šćip" dokaz da postoji veza između Slovena iz 5. veku i savremenih Albanaca, dok je pokojni ruski lingvista Vladimir Orel negde na istoj liniji verovao da se radi o post-klasičnoj formi reči "sklavus" ili da je u pitanju kalk, odnosno doslovni prevod slovenskog naziva Sloveni koja dolazi od reči "slovo" u smislu "slovljenja istim jezikom", što se u suštini uklapa u ideju Gustava Mejera.

Ipak, sve je ovo potpuno irelevantno ako pitate samo Šiptare. Naime, austrijski albanolog koji je delovao u prvoj polovini 20. veka, Maksimilijan Lamberc, razvio je hipotezu koja je osvojila srca naših južnih suseda a verovatno i jeste najtačnija od svih.

Lamberc je smatrao da ime "Šćipetar" dolazi od reči "shqipe" ili "shqiponjë", odnosno "orao" u obe varijante, te da se razvio kao odgovor naroda na herojski otpor Skenderbega protiv Osmanlija, s obzirom da je na njegovoj zastavi bio orao. Priča bi išla ovako: u jednom trenutku nakon pada pod stranog zavojevača, bez obzira što su en masse prelazili na islam, Arbanasi su sebe počeli da nazivaju "orlovima", sećajući se junačkih podviga svoje najveće istorijske ličnosti. Na kraju je ovaj kolokvijalni, ponositi naziv postao glavni i za njih same jedini.

Zbog svega navedenog bi možda oni koji ovaj izraz koriste u pogrdnom značenju, a činjenica je da takvih ljudi ima, mogli da razmisle i da se zapitaju: da li Albance na taj način prozivaju, ili Šiptarima odaju najviše moguće priznanje?

(S. P.)